Kanatlılarda yem üretimi ve dağıtımda biyogüvenlik il olarak hastalıkların transmisyonunda yemin önemine değinelim. Bütün kanatlı ve yumurta ürünleri yem yapımında ham madde olarak kullanılabileceği için, yemi; hastalığın muhtemel bir kaynağı olarak göz önünde bulundurmak gerekir. Yem, kendisini oluşturan ham maddeleri aracılığıyla, karıştırılırken, dağıtım veya depolama sırasında patojenlerle enfekte olabilir. Yem üretiminde bütün biyogüvenlik programları her bir çiftlik veya entegre operasyonlar temelinde birleştirilmelidir.
Enfeksiyon Taşıyıcı Olarak Yem Ham Maddeleri ve Yem
Yem ham maddelerinin karışım işlemi öncesinde kontamine olmadıklarına dair bir tarama programın mevcut olması tavsiye edilir. Etkemik unu, kanatlı yan ürünleri unu, balık unu gibi hayvansal kaynaklı yem ham maddeleri ile konteyner, kamyon veya vagonlarla taşınan diğer yüksek riskli ürünler için özel bir dikkat sarf edilmelidir. Ham madde satıcıları veya borsadan ham madde satın alırken ham maddelerin kaliteli ve enfeksiyon ajanlarından âri olmaları esansieldir. Yem, Enfeksiyöz bursal disease, Newcastle disease gibi viral patojenlere ilave olarak Salmonella spp. ve Clostridium spp. gibi etkenler için de taşıyıcı olarak görev yapar. Çiftliklerden transfer edilen artık yemler mycoplamosis, coryza ve pastorellosis gibi patojenlerin çiftlikler arası veya çiftlikten fabrikaya yayılmasına neden olabilir.
Gelişmekte olan ülkelerde ve küçük ölçekli çiftlik işletmelerinde kontamine yem torbaları hastalıkların mekanik transmisyonundan sorumlu olabilmektedir.
Yem ham maddelerinden alınan numunelerin Salmonella spp. ve Clostridium spp. etkenlerinden âri olduğundan emin olmak için mikrobiyolojik kontrolleri düzenli olarak yapılmalıdır. Ayrıca mısır, buğday, darı ve yerfıstığı küspesinin mikotoksin varlığı hakkında incelemesi yapılmalıdır. Bu kontaminantlar sürünün enfeksiyona hassas hale gelmesine neden olan immunosupresyonla ilgilidir.
Yem Fabrikasının İdaresi
Kanatlılarda yem üretimi için fabrikaya torbalar içinde veya dökme olarak getirilen yem ham maddeleri “ilk giren ilk çıkar” rotasyon programının gerektirdiği şekilde silolanmalıdır. Ham madde siloları kalite kontrol ve yem maddelerinin analiz programına entegre olabilmelidir.. Bu durum genellikle optimum sürü performansı ve sağlığı için gerekli kesin formülasyonların yapılabilmesi için şarttır. Depolanan yem ham maddelerinin düzenli idaresi genellikle zararsız ham maddeler (soya küspesi gibi) ile yüksek riskli ürünlerin (balık unu ve kanatlı yan ürünleri unu gibi) çapraz kontaminasyonu önler.
Silo, depolama alanları ve taşıyıcı ekipmanın dizayn, yapım ve idaresi yem ham maddelerini su sızıntıları veya birikintilerinden koruyacak şekilde olmalıdır. Silo, yem deposu ve konveyörlerdeki bozuk yüzeyler özellikle nem içeriği yüksek ham maddelerle etkileşerek buraların paslanıp delinmesine neden olur. Yemin ham maddelerinin topakçıklar halinde birikimi, içerisinde patojen ve küf çoğalmasına neden olarak, kontamine olmamış yem ham maddeleri ve yemi enfekte edebilir.
Yem hammadde depolanan yerler ile yem karıştırma alanlarında toz birikimi önlenerek havadan ve yüzeyden gelen kontaminasyon ile böcek ve rodent hücumu önlenebilir. Yemlerin ham madde tozları derhal uzaklaştırılmalı ve makineler düzenli olarak temizlenmelidir. Yem fabrikası binasında bütün pencere ve kapılarda sinek perdeleri (sineklik), bina içinde sinek kapanları olmalı ve bina rodent ve vahşi kuşların giremeyeceği şekilde inşa edilmelidir. Fabrikaya ham madde getiren kamyonların döküm yaptıkları alanlarda yerlerde ham madde birikimi önlenerek buralar, hastalık etkenleri için taşıyıcı görev yapan kuş ve rodentler için çekici yerler olmaktan çıkarılmalıdır. ABD gibi ülkelerde yem fabrikaları yapılan kontrollerinde rodent ve böcek kontrolüne karşı iyi bir yönetime sahip olduklarını kanıtlamak zorundadır. Pestisitler ve rodentisitlerin seçimi, uygulaması ve kontrolü hakkında ya fabrika personeli eğitilmeli ya da bu amaçla lisanslı bir uzman kullanılmalıdır. Böylelikle yemin kaza sonucu bu tür zehirlerle kontaminasyon olasılığı azaltılır.
Finans ve pratik önem göz ardı edilirse, yemler; pastörizasyonu gerçekleştirmek için peletlenmelidir. Enterik bakterileri elimine etmek için 82 0C ısıda en az 30 saniyelik bir süre gereklidir. İyi bir imalatın sürekliliği (idamesi) ve peletleme işleminde dikkatli bir gözlem enfeksiyon olasılığını azaltacaktır.
ABD’de bir çok yem fabrikası son üründe etkili bir Salmonella eliminasyonu elde edebilmek için, yemi; peletleme öncesi ön bir ısıtma ve pastörizasyon işlemine tâbi tutmaktadır. İsveç?te Salmonella kontaminasyon seviyesini azaltmak için HACCP (kritik kontrol noktalarının hasar analizi) programı yem fabrikalarında uygulanmaya başlamıştır. Hükümet tarafından zorunlu kılınmış olan bu sistemde, ham maddelerin mikrobiyolojik ölçümü ile Salmonella spp. izolasyonunun zorunlu bildirimi eş güdümlü bir şekilde çalıştırılır.
Örneğin, İsveç’teki program aşağıdakileri içermektedir:
-Fabrikada toz oluşumunu azaltmak için vakumlu hava emiciler ve operasyon koduna bağlı olarak düzenli ve spesifik temizlik yapılmakta,
-İşlemdeki yemin potansiyel enfekte fabrika tozlarına karşı korunabilmesi için pelet soğutucuları için gerekli hava fabrika dışından alınmakta,
-Yem ham maddeleri temiz, kuru silolarda depolanmakta,
-Bütün broiler yemleri 78 0C ye varan bir ısıda peletlenmekte ve peletlenmiş yemler kesin olarak ham maddelerden ve işlenmemiş yemlerden ayrılmaktadır.
İsveç programının başarısı; hem insan ve hem de kanatlı popülasyonlarına ait epidemik veri toplamları ile yorumlanabilir. İsveç’te insanlardaki Salmonella prevalansı diğer Batı Avrupa ülkelerininkinin yalnızca %25 ‘i kadar olup, 1992 yılı içinde test edilen 5000 yem numunesinin yalnızca %1 ‘inden Salmonella izole edildiği bildirilmiştir.
Kanatlılarda Yem Üretimi, Dağıtım ve Taşınması
Yem dağıtım kamyonları çiftliklerden fabrikaya dönerlerken çapraz enfeksiyonu önlemek için tamamen dekontamine olmalıdırlar. Kamyon fabrikada yükleme bölmesine girmeden önce yem kompartımanının içinin ve şoför kabininin temiz ve kuru olduğundan emin olunmalıdır.
Çiftliklerdeki yem silosu/deposu iyi drene edilmiş bir yerde, tercihen kolay boşaltma yapılabilecek bir konumda olmalıdır. Kötü koşullar altında dağıtım kamyonlarının altı çamur, gübre ve yataklık karışımı ile bulaşarak ağır bir şekilde kontamine olur. Hava çıkış ventilasyon sistemi kurulmuşsa yem silosu kümes girişinin yanına kurulmalıdır. Böylelikle kamyonun kümesten çıkan toz ve biyolojik materyalle kaplanması engellenmiş olur.
Grantparent stok ve hatta parent sürüleri barındıran çiftliklerde yem siloları kamyonların ve fabrika işçilerinin çiftliğe girmesini önlemek amacıyla çiftlik sınırının yanına kurulmalıdır. Yalnızca damızlık çiftliklerine yem dağıtımı için özel olarak tasarlanmış kamyonlar kullanılmalı ve dağıtım takvimi genç çiftliklerden yaşlılara doğru olacak şekilde ayarlanmalıdır.
Herhangi bir enfeksiyon olduğu bilinen çiftliklere gönderilecek olan yemler dağıtım gününün en son postası olarak gönderilmeli ve kamyonların ve fabrika işçilerinin fabrikaya dönüşünden önce dekontamine olmaları için özel önlemler alınmalıdır.
Biyogüvenlik önlemleri enfeksiyon ve dekontaminasyon faaliyetlerinin mevcudiyeti konusundaki risklere karşı tam olarak alınmalıdır. Kamyon şoförleri fabrika alanında iş tulumu, çizme ve şapka (veya bone) giymelidir. Eğitim programının başarısı şoförlerin temel biyogüvenlik kurallarını benimsemelerine bağlıdır. Şoförler kümeslere girmek zorunda olmamalı ve çiftlik çalışanları yem boşaltımı sırasında ancak pozisyonları izin verdiği ölçüde yardımcı olmalıdırlar.
Kamyonların dekontamine edilmesi ve enfeksiyondan korunma prosedürleri; sahadaki veya entegrasyondaki hastalığın prevalansına, çapraz transmisyon riskine ve hastalığa ayrılacak mali kaynağın büyüklüğüne bağlıdır. Damızlık sürüler veya ticari hindi sürüleriyle ilgili çalışılıyorsa, broilerlere uygulanandan daha yüksek biyogüvenlik standardları uygulanmalıdır.
Kaynakça
Kanatlı Beslenme Dinamiği ve Biyogüvenlik, Doç Dr. Ö. Hakan Muğlalı, Minpa Matbaacılık, Bolu 2001, 390-393
