Eğrelti Otu Zehirlenmesi (Pteridium aquilinum), Eğrelti otu çoğunluğu tropik bölgelerde yetişmekte olup, yaklaşık 170 cins, 9000 türü bulunmaktadır. Ülkemizde ve tüm dünyada yaygın olarak yetişmektedir.Yapraklarının iç yüzünde spor keseleri bulunan damarlı çiçeksiz bir bitki olup nemli hava şartlarında, kumlu topraklarda ve kesilmiş orman veya koru alanlarında yetişir.Uzun ömürlü bir bitki olan Eğrelti Otu iki metreye kadar uzayabilir.Tıbbi kullanımı bulunmayıp Karadeniz bölgesinde hayvanların rasyonlarında kurutulmuş haliyle kullanılmaktadır.Zehirlenme vakaları genelde tüm Karadeniz kıyısı boyunca görülmektedir.Bitkinin ülkemizde genel olarak İstanbul, Karabük, Amasya, Antalya, Artvin, Balıkesir, Denizli, Ordu ve Trabzon gibi illerde yoğunluk gösterdiği bildirilmektedir.
Etkin Madde
Eğrelti Otu Zehirlenmesi, enerji metabolizmasında piruvatın asetil KoA’ya ve alfa-ketoglutaratın süksinil KoA’ya dönüşümünde etkin rol alan Tiamini (Vitamin B1) iki inaktif komponentine (primidin ve tiazol) ayıran tiaminaz enzimini ihtiva eder. Eğrelti Otu Zehirlenmesi ile oluşan zehirlenmenin en karakteristik bulgusu hayvanlarda sentral (merkezi) sinir sistemi depresyonu ve poliensefalomalazi ile karakterize tiamin eksikliğidir.
Eğrelti Otu tiaminaz enzimine ek olarak ptaquilozid isimli, DNA’da hasara yol açan ve kemik iliğinde depresan aktivite gösteren karsinojenik (kansere yol açan) bir glikozid daha bulunmaktadır.Süte kolaylıkla geçen ptaquilozid emen yavruda da aynı patolojik tabloyu oluşturabilir.Bu maddelerin bitkilerdeki konsantrasyonu yetiştiği coğrafyaya göre değişmektedir.
Eğrelti Otu Zehirlenmesi
Tiamin eksikliğine atlar ve domuzlar sığırlara göre daha duyarlı olmakla birlikte, ruminatlar sindirim kanallarında tiamini sentez edebildiklerinden dolayı daha az etkilenirler.Atlar diyetlerinde %3-5 oranında bitkiyi tükettiklerinde klinik belirti göstermeleri için en az 30 gün gerekir.Koyunlar büyük miktarda Eğrelti Otuyla uzun süre beslenirse deneysel olarak zehirlenme tablosu oluşturulabilir.Ptaquilozidin etkisne sığırlar koyunlara göre daha duyarlı olup atlar ise dirençlidir.Yeni filizlenen yapraklar olgun olanlara göre 5 kat daha toksik madde içermektedir.
Özellikle sığırlar için yeterli ot bulunmaması ve aç kalma durumlarında Eğrelti Otunu keyifle tüketebilirler.Genelde, sığırlarda patolojinin gelişebilmesi için çok fazla miktarda bitkiyi tüketmeleri gerekir.Akut zehirlenmeler genellikle ölümcül sonuçlar doğurmakla birlikte, ptaquilozidin kemik iliği deprese etmesiyle hemorajik bozukluklar ile karşılaşılır.Kısacası atta Eğrelti Otu Zehirlenmesi sorumlu zehir tiaminaz iken sığırda ptaquilozidtir.
Klinik Belirtiler
Sığır ve koyunlarda Eğrelti Otu Zehirlenmesi klinik yönden tüketilen bitkinin miktarına bağlı farklılıklar gösterebilir.Akut zehirlenmelerde sığırlarda ciddi kemik iliği depresyonu sonucu trombositopeni, anemi ve lökopeni gelişir.Kronik zehirlenmelerde klinik tablo olarak bitkinin tüketilmesinden 1-2 ay sonra depresyon, burun, ağız ve vajina gibi müköz membranlarda kanamalar görülmektedir.Gözün ön kamarasında hifema (kan çökmesi) hemorajik diyare, melena ve hematüri dikkat çeker.Zehirlenen hayvanlar ciddi kemik iliği depresyonu ve dolaşımdaki nötrofillerin azalması sonucu gelişen sekonder bakteriyel enfeksiyonlar yüzünden yüksek ateşli olabilir ve mortalite oldukça yüksektir.
Sığırlarda enzootik hematüri gelişme nedeni olarak deneysel bir çalışmaya göre Eğrelti Otunun ihtiva ettiği karsinojenik ptaquiloside’nin uzun periyotta idrar kesesinde kanser oluşturması ve bu tümör kitlelerinin kanaması (hemanjiom) gösterilmektedir.Hematüri ciddi kan kaybına ve anemiye sebep olur ve idrar kesesi tümörleri için etkili bir tedavi yoktur.Genellikle hayvanlar ciddi anemiden veya kesenin çevresindeki dokulara lokal tümör invazyonları sonucu ölürler.Koyunlarda Eğrelti Otu Zehirlenmesinde retinal dejenerasyona bağlı körlük gelişir.Atlarda ise zehirlenme yaygın değildir ve tiaminazdan dolayı tiamin eksikliğine bağlı iştahsızlık, kilo kaybı, kas titremesi, depresyon ve arka bacaklarda bozuk koordine ile karakterize yürüyüş ve paraliz tipiktir.Bunlara ek olarak ciddi anemi, hemoglobinüri, konstipasyon, yüksek ateş ve taşikardi (hızlı kalp atımı) görülür.
Teşhis
İdrarın makroskobik ve mikroskobik incelemesinde hematuri kolayca tanınır. Sedimentasyonda eritrositlerden başka hücre bulunmaz.İdrarın biyokimyasal analizlerinde triptofan varlığı tanıya götürür.Enzootik hematürinin eşlik ettiği vakalarda sistitis ve piyelonefrit ile karışabilir.Fakat idrar muayenesinde irin ve epitel dokunun tespiti ayırıcı tanıda önemlidir. Atlar da Eğrelti Otu Zehirlenmesi tanısı bitkinin tüketilmesinin görülmesi, klinik belirtilerine ve tiamin tedavisine olan cevaba dayalı olarak yapılır.Serum piruvik asit düzeylerinin artışı ve tiamin düzeylerinin azalması tanının konmasında yardımcıdır.Hepatik ensefalopati gibi ensefalite yol açan hastalıklar benzer klinik tablo oluşturabileceği unutulmamalıdır.
Sağaltım
Zehirlenmenin olduğu bölgelerdeki hayvanlar Eğrelti Otu bulunmayan mera ve çayırlara nakledilmeli ve rasyonları düzenlenmelidir.Akut olaylarda kan transfüzyonu ve kemik iliği stimulasyonu yararlı olabilir.Sığırlar etkili bir şekilde ciddi kemik iliği depresyonu olmadan önce intravenöz olarak heparin antagonisti olan protamin sülfat, demir preparatları ve kan nakli uygulaması ile tedavi edilebilir.
Geniş spektrumlu antibiyotikler kemik iliği depresyonu ile gelişebilecek olan sekonder bakteriyel enfeksiyonlara karşı korumayı hedefler.İdrar keseinde tümör oluşmuş ise başlangıç dönemlerinde idrar kesesine anestezi altında %0.1-3 Rivanol veya %0.1 Potasyum permanganat ile lavaj yapılabilir.Kronik zehirlenme vakalarında semptomatik tedavi önerilse de kesin tedavisi yoktur.Tiamin eksikliği olan atlarda 5 mg/kg intravenöz tiaminle tedavi edilmelidir.Bu doz bir kaç gün boyunca intramuskuler olarak tekrarlanmalıdır.
Koruyucu olarak meralar Eğrelti Otu ve hematuriye neden olan diğer bitkilerden temizlenmelidir.Hayvan rasyonlarına Ca ve P mineralleri ilave edilmelidir.
