Koçlarda Üreme
Koçlarda Eşeysel Olgunluk ve Damızlık Çağı
Erkek kuzularda eşeysel olgunluk, dölleme yapacak nitelikte sperma üretimi yapmaları ve cinsel istek (libido) göstermeleri durumudur. Eşeysel olgunluk yaşı, testis gelişmesi ve testesteron üretimine bağlıdır.
Bu gelişme şöyle olur: Testisler, çoğunlukla doğumda karın boşluğundan testis torbasına inerler. 8-10 haftalık erkek kuzular 10-12 gr testis ağırlığına sahiptirler. 15-20 haftada bu ağırlık 30 gr bulur ve primer spermatozoitler gözlenir. Dölleme yapabilecek nitelikte canlı spermatozoitler ise en erken 112-185 günlerinde oluşur. Bu yaşta erkek kuzular 65 gr ve daha ağır testis ağırlığına ulaşırlar. Bununla birlikte ergin testis ağırlığı 200 gr civarındadır.
Erkek kuzuların yüzde 10-50’si 6-7 aylarında yüksek dölleme yeteneği gösterir. Bu oran iyi bir besleme ve uygun iklim koşullarında gözlenir. Doğal olarak erkek kuzularda spermatozoit üretimi erginlere göre daha azdır. Anormal spermatozoit daha çok rastlanır. Bu nedenle koç kuzulara aşım mevsiminde sınırlı sayıda koyun verilir.
Erkek kuzularda eşeysel olgunluk, yaştan daha çok vücut ağırlığına bağlıdır. Bu olgunluk ergin yaş ağırlığının yüzde 40-60’ına ulaştığı zaman başlar. Eşeysel olgunluğu etkileyen diğer önemli etmen ırktır. Erken gelişen koyun ırkları geç gelişenlere oranla daha önce eşeysel olgunluğa kavuşabilirler. Melez erkek kuzularda ana-babalarına oranla daha erken olgunlaşırlar. Erkek kuzularda penis, ergin oluncaya değin dışarıya at çıkar. Preputial eylemler testesterona bağlıdır ve eşeysel olgunluğu tam belirtisidir.
Erkek kuzuların ilk damızlıkta kullanılması, eşeysel olgunlukta olduğu üzere yaştan daha çok canlı ağırlıkla ilgilidir. Genç erkekler, ırklara özgü canlı ağırlığın yüzde 70—75’ine ulaştıkları an damızlıkta kullanılabilir, yaş olarak bu ölçü verilecekse, ilk damızlıkta kullanılma yaşı, erken gelişen ırklar için 7-18 ay, geç gelişenler için 16-20 aydır.
Koçlarda Üreme de Eşeysel Etkinlik
Çiftleşme Mevsimi
Koçların çiftleşme mevsimi ya da eşeysel dönemi, koyunlar gibi sınırlı değildir. Bununla birlikte sperma üretimi ve özellikleri mevsimsel ayrım gösterir. Genel olarak koçların eşeysel etkinliği sonbaharda en yüksektir. Sperma verimi ve özellikleri sonbaharda en iyi performans gösterir. Bu özelliklerin düzeyi ilkbahar ve yazın azalır, kışında en düşük düzeydedir. Sperma özellikleri, salt mevsime bağlı olarak değil, gün uzunluğuna da bağlıdır. Örneğin bir araştırmada en iyi sperma niteliği, ilkbahar ve sonbahar gece- gündüz eşitliği günlerinde gözlenmiştir. En düşük niteliklere ise Temmuzun en uzun günü ile Aralığın en kısa gününde rastlanılmıştır.
Yazın sperma verimi ve niteliklerinde bu düşme görülmekle birlikte kısırlık gözlenmez. Bununla birlikte sürekli sıcaklık sperma oluşumunu engelleyebilir. Buna yaz kısırlığı adı verilir. Koçların serinletilmesi yaz kısırlığını önler. Ayrıca sıcak günlerden önce koçların ve bu arada testis etrafındaki yapağıların kırkılmalarında da yarar vardır.
Koçlarda Sperma Verimi ve Özellikleri
Koçlarda hergün spermatozoa üretimi olur. Bu miktar olağan aşım döneminde 24 saat için 4.5-8 milyar civarındadır. Ancak spermatozoitin tam olgunlaşması 2 aydan daha uzun sürede gerçekleşir. Bu sürenin ortalama 49 günü testislerde geçer. Daha sonra epididimiste olgunlaşma ve depolanma için de 15 günlük bir zamana gereksinme vardır. Buna göre toplam süre 64 gündür.
Koçun bir epakülasyon sonucu ürettiği sperma verimi ve özellikleri, canlı ağırlığa, ırka, yaşa, beslemeye ve ejakulat sayısına göre değişir. Diğer yandan sevi ya da oynaşı süresinin (aşımda kullanılacak ya da tohuma alınacak koçun dişinin yanına bırakılması ile epakülasyon arası süre) sperma verimi ve özellikleri üzerinde etkisi vardır. Bu süre uzatılırsa sperma miktarı ve özellikleri açısından iyileşme gözlenir. Ölü ve anormal spermatozoit oranı azalır. Koçlar için 7-8 dakikalık bir sevi süresine izin verilmesi bu açıdan yararlıdır.
Koçlarda Üreme de Eşeysel Davranış
Koçun, eşeysel davranışı çoğunlukla yabansal hayvanlara benzer. Koç, kızgınlık sezdiği koyunları aralıksız izler. Koyunun vulvasını koklar ve yalar. Ön bacağı ile karın bölgesine vurur. Bu şekilde mırıltı şeklinde özel sesler çıkarır. Kızgın koyun ise sakin durur, koçtan kaçmaz. Bu durumu saptayan koç ön bacaklarıyla koyunun arkasına sıçrar ve penisin vaginanın derinliklere ulaşmasını sağlayacak aşım davranışını yapar. Koçun ejakulasyon süresi çok kısadır ancak birkaç saniye sürer. Ejakulatin tamamı bir defada verilir.
Sürüde birden çok koçun bulunduğu durumlarda bunlardan bir tanesi önder duruma geçer ve daha çok koyun aşma şansına sahip olur. Diğer koçlarda becerilerine göre koyunlar döllerler. Bu tür koçlarda aşağılık duygusu ortaya çıkabilir.
Birden çok koçun barındığı koç bölmelerinde ise kimi durumlarda en iri koç başat duruma geçmekte ve diğerlerinin üzerine sıçramakta ya da diğer erkekler ona karşı birleşerek iri koçun üzerine atlamaktadırlar. Sonuçta iri koçu pısırık duruma getirerek onu aşım kondisyonundan çıkarırlar.
Yağlı kuyruklu ırkların koçları yağlı kuyruklu koyunları kolayca aşarlar. Aşım sırasında koçlar ön bacakları ile koyunun yağlı kuyruğunu yana iterek bu işlemi gerçekleştirirler. Bu yağlı koyun ırklarına özgün kalıtsal bir özelliktir. Buna karşılık ince kuyruklu ırkların koçları. yağlı kuyruklu koyunları aşamazlar. Böylesi durumlarda koçlara yardım edilir. Bu durum melezleme çalışmalarında zorluk yaratır, kısırlık oranını yükseltir. Bu nedenle ince kuyruklu kültür ırklarıyla yağlı kuyruklu yerli ırkların melezlenmesinde çokluk yapay tohumlamaya başvurulur.
Koçlarda Başlıca Üreme Özellikleri Tablo
| Özellikler | Ortalama |
| Eşeysel olgunluk | 3-6 ay |
| Damızlık Çağı Erken Gelişen | 7-18 ay |
| Damızlık Çağı Geç Gelişen | 16-20 ay |
| Eşeysel Dönem | Her Mevsim |
| Sperma verimi | 0.8-1.2 ml |
| Spermatozoit sayısı | 2000-3000 milyon/ml |
| Sperma sayısı / ejakulat | 1.6-3.6 milyar |
| Normal spermatozoit | % 60-80 |
| Bir tohumlama için gerekli sp. sayısı | 10 milyon |
| Spermatozoitin fertil ömrü | 38-48 saat |
Koçların Döl Verimi (Üreme) Ölçütleri
Eşeysel olgunluk ölçütleri
Eşeysel olgunluk yaşı (gün)
Erken kuzuların aşım isteği gösterdikleri ve sperma ürettikleri yaş.
Eşeysel olgunluk ağırlığı (kg)
Erkek kuzuların aşım isteği gösterdikleri ve sperma ürettikleri ağırlık.
Testis (Erbezi,) özellikleri ölçütleri
Testis çapı (mm): Her bir lestisin en geniş yerinden metal kompas ile belirlenen çapı
Skrotum çevresi (cm): Bir çift testisin en geniş yerinden alınan çevre uzunluğu.
Testis hacmi (cm): Testis hacmi (cm) = Ortalama testi uzunluğu (cm) x Ortalama testis çapı
Skrotum hacmi (cm): Skrotum, inguinal bölgeye birleştiği yerde bağlanarak plastikler yapılmış hacim ölçere daldırılır. Taşırılan suyun ağırlığı skrotum hacmini gösterir.
Sperma özellikleri ölçütleri
Sperma hacmi (cm): Birim zamanda bir koçun ürettiği sperma miktarı.
Sperma motilitesi (%): Bir yönde güçlü heraketi olan spermatozoitlerin oranı (%)
Anormal spermatozoit (%): Birim sperma içinde anormal spermatozoitlerin oranı
Cinsel istek (libido) ölçütleri
Biniş süresi (Sn): Koçun, kızgın koyunu saptayıp üzerine binişine değin geçen süre
Boşalma süresi (Sn): Koçun kızgın koyunu saplayıp sperma boşaltma (ejukulasyon) değin geçen zaman.
Birinci boşaltma ile ikinci biniş oranı süre (Sn): Koçun birinci boşaltması ile kızgın koyunu saptayıp ikinci binişine değin geçen zaman.
Aşım sayısı: Birim zaman içinde bir koçun yaptığı aşım sayısı
Kaynak: barbaros_66, gencveteriner
