Eski Dünya Maymunları Bakımı ve Sürü Yönetimi. Eski Dünya Maymunları bakımı 2 alt başlıkta değerlendirmek gerekir. Bunlar anaç bakımı ve yavru bakımı‘dır.
Eski Dünya Maymunları Anaç Bakımı
Primatlar çok sosyal memeliler olduklarından, onları mümkün olduğunca grup halinde barındırmalıdır. Ancak kafes arkadaşları arasında yüksek oranda saldırganlık oluşur. Birlikte büyüyen gruplarda saldırganlık riski daha azdır ama yeni bir grup oluşturulacaksa grubu oluşturacak bireylerin yaşı (erginler daha saldırgandır), Cinsiyetleri (erkekler daha ciddi zararlar açabilir) grup bireylerinin birbirini sevmesi (bazı elemanlar huzursuzluk oluşturabilir), gruptaki hayvan sayısı (1 erkek ve 2-4 dişilik gruplar en sakindir), türün özelliği (bazı türlerde sosyal eşe tolerans daha sınırlıdır), kullanılabilir alan, tünek yüksekliği, gözlem üniteleri, yem dağıtımı gibi çevresel uyarılar dikkate alınmalıdır. Bazı araştırmacılar tabana tanelerle karıştırılmış bir yataklık serilmesinin, hayvana doğal yaşamındaki yerleri karıştırıp yem arama davranışına olanak sağladığı için saldırganlığı azalttığını bildirmektedir. Yeni oluşturulan bir grup mutlaka yakın gözlem altında tutulmalıdır. Çünkü başlangıçtaki saldırıların etkisi çok ciddi olabilir. ‘
Bir grup, koloni oluşturulurken makakların monogamik (tek eşli) ya da poligamik (çok eşli) olduğu dikkate alınmalıdır. (Poligamik grup oluştururken tür özelliğine önem arz etmektedir. Bazı makak gruplamasında 1 erkek ve 10 dişi, babun gibi kimilerinde ise 1 erkekle 15-25 dişi grup oluşturabilmektedir). Damızlık sürü seçerken makakların canlı ağırlık ve cinsiyet gelişimleri incelenerek cinsel olgunluğa ulaştıklarından ve sağlıklı olduklarından emin olmalıdır. Bir dişinin dölverimi hakkında bilgi sahibi olabilmemiz için memeleri kontrol edilir. Tek doğum yapmış ya da ilk doğumunu yapacak dişilerde meme başları küçük ve pembedir. Birden çok defa doğurmuş dişilerde memeler uzamış ve pigmentlidir.
Erkeklerin erginlik için ise testisleri kontrol edilir. Ergin erkeklerde testisler scrotumdadır. Tam semen analizleri erkeğin damızlık gücü hakkında fikirler verir. Yara ve hastalık belirtileri olmaması gerekir.
Hayvanlarm sağlıklı ve mutlu olmaları halinde normal üreme silusları da düzenli olacağından onlara en ideal bakım ve besleme koşulları sağlanmaya çalışılmalıdır. Bir damızlık ünitede çevre sıcaklığı gerek mamaklarda ve gerekse şempanzelerde 20-24 C, ortam nemi % 50-70 olmalı ve içerdeki hava sirkülasyonu saatte 9-12 kere değişmelidir. Aydınlatma programı özellikle damızlık ünitelerin en önemli faktörlerinden biridir. Kontrollü aydınlatma uygulanabilen yerlerde 13 saat aydınlık ve 11 saat karanlık şeklinde bir fotoperiyod tüm eski dünya maymunları için önerilmektedir.
Damızlık bakımında önemli bir başka faktör eski dünya maymunlarının kafeste kendilerini hapis gibi hissetmelerini önlemektir. Bu amaçla hayvanlara çeşitli oyuncaklar, salıncaklar vermeli, tabana yem parçacıkları dağıtarak yem arama davranışı geliştirmeleri sağlanmalıdır. Makakların davranışları günlük olarak ve çok dikkatle kontrol edilmelidir. Bir bakıcı, ünitesindeki maymunların uyuşuk, stereotip davranışlar gösteren ya da kendine zarar veren yapılarda olabileceğini bilmelidir. Böyle riskler eski dünya maymunları grup kafeslerine koyarak, daha fazla hareket alanı sağlayarak, kafes içine ot, küçük çalılar,ağaçlar koyarak ya da hayvanın diğer primat gruplarını görmesine olanak sağlayarak azaltılabilir.
Primatlar özellikle doğadan yakalanıp yapay ortamlara yerleştirildiğinde, insanlarla yakın akrabalıklarının sonucu olarak birçok ortak parazit ve zoonoz hastalıklarını insanlara bulaştırabileceği ya da insanlardan onlara bulaşma olabileceği dikkate alınmalıdır. Bu hem onlara yaklaşırken, hem de rutin temizlik işlemlerini yaparken mutlaka dikkatli olmayı gerektirmektedir.
Kafes ve Barınak Temizliği
Kafes ve barınak temizliği, eğer kafes boyutları uygunsa bir yıkama makinesi ile, uygun değilse uygun bir deterjan ve fırça kullanılarak iyice yıkanmalı, sonra da uygun bir dezenfektan ile temizlenmelidir. Ancak dezenfektan kalıntılarının eski dünya maymunlarına zarar verebileceği dikkate alınarak kafes ve ekipmanların dezenfektan solüsyonunun uygun bir süreden sonra iyice çalkalanarak kalıntıların uzaklaştırılması doğru olur. Atık tepsileri ve tabanlar günde 2 kez temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Germisid deterjan solüsyonları kafes ve eski dünya maymunları odalarının temizliğinde kullanılabilir. Tuberculosid florid dezenfektanlar da etkilidir. Eski dünya maymunları temizlik sırasında deterjanlarla spreylenmemesine özen gösterilmelidir. Tünekler primatların ıslak alanlardan sakınarak dinlenmesini sağlarlar.
Eski Dünya maymunlarının odalarında böcek ve kemirgenlerin kontrolü için etkili bir program hazırlanmalıdır. Maymun odalarında hamam böceklerinin kontrolü insektisidler kullanılmaktadır. Pestisidler kullanılırsa hayvanların ulaşamayacakları yerlerde kalmasına dikkat etmelidir. Primatlar çoğu kez küçük böcek ve kemirgenleri yerler. Bu nedenle kullanılacak pestisidlerin primatlar için toksisitesi düşük olmalıdır.
İşaretleme
Primatlar göğüs ya da butların iç tarafına dövme yapılarak işaretlenebilir. Göğüsteki dövmeler uzaktan görülebileceği için tercih edilebilir. Bazı laboratuvarlarda maymunlar alınlarından işaretlenir ama bu görünümü bozduğu için önerilmez. Dövme anestezi altında yapılmalıdır. Tasma ya da etiketler eski dünya maymunları tarafından kolayca yok edileceklerinden uygun değildir.
Ele Alma
Primatların hepsi de yabanidir ve ısırmakta tereddüt etmezler. Bu nedenle bakıcı onların mizacını bilmelidir. Primatların son derece zeki olduklarını asla akıldan çıkarılmamalıdır. Bu nedenle onlarla iyi bir iletişim sağlayarak onları ele almaya alıştırmak mümkündür. Örneğin babun ve şempanzeler ödül verilerek çeşitli manipülasyonlar için eğitilmeye eğilimlidir. Eğer uzun süreli bir uygulama yapılacaksa onların bir zapt etme kafesi ya da sandalyesinde sabitlenmesi gerekir. Yavrular bu tip sandalyeye uzun süre oturtulur ve aralıklarla ödüllendirilerek eğitilirse sıkıştırma aygıtına oturmayı hiçbir korku ve paniğe kapılmadan kabul eder. Kafesten kafese geçecek hayvanlarda transfer kafesi kullanılabilir. Bu kafeslerin kapısı giyotin tipindedir ve hayvan içeri girince hemen kapanır. Birçok primat kafeslerinde sıkıştırma aygıtları bulunur.
Büyük hayvanlar kafesten çıkarılmadan önce anestezi uygulanmalıdır. Küçük örnekler ağ kullanılarak yakalanabilir. Daha küçük maymunlar kolları arkadan tutularak ele alınabilir. Makak ve daha büyük maymunlar için sağlam eldivenler kullanılmalıdır. Eğer gerekirse büyük hayvanlarda sedatifler de kullanılabilir.
Cinsiyet Ayrımı
Eski dünya maymunların da cinsiyet doğumda kolayca ayrılabilir. Dış cinsiyet organları kontrol edilebilir. Erkeklerde penisler karın boşluğundadır ve palpe edilebilir.
Taşıma
Maymunlar, eğer kafesleri tekerlekli ya da bir çekici ile taşınabilir durumda ise kısa mesafelere kendi kafesleri ile taşınmalıdır. Hayvanlar taşınırken, yanında alışık olduğu bireyler olmalıdır. Bu hayvanın yeni koşullara karşı kendini güvende hissetmesine yardım eder. Yeni bir yere ulaştıktan sonra hayvanlara yeni ortama ve bireylere alışabilmesi için zaman tanımalıdır.
Eğer maymunlar bir ülkeden belli mesafede bir başka ülkeye naklediliyorsa özel bir taşıma sistemi kullanılmalıdır. Hayvanlar sağlam, kaçmayı önleyecek, tabanı tek parça olan ve iyi havalandırılan kafeslere yerleştirilmelidir. Taşıma arabası da iyi havalandırılan, kolayca açılamayacak ve kaçmanın mümkün olmadığı araçlar olmalıdır. Çünkü maymunların kendileri de kapakları açabilirler. Kapağını açmadan hayvanların gözlenebilmesi mümkün olmalıdır. Böylece hayvanların yaralanma riski azalır. Hayvan taşınan araçlar kapalı olmalı ve her taşımadan sonra dezenfekte edilmelidir. Genelde eski dünya maymunları anne ve yavrusu ya da 2 çok genç yavru olma durumları dışında tek olarak taşınır.
Eski Dünya Maymunları Yavru Bakımı
Eski dünya maymunları tek yavru doğururlar. Yavrunun doğumu, temizlenmesi ve bakımı öncelikle anne tarafından gerçekleştirilmektedir. Anne yavruyu genellikle göğsünde ya da sırtında taşır. Eğer yavru anne tarafından reddedilmişse yavrunun göbek bağı bir antiseptikle silinmeli ve 24-29 derece sıcaklıktaki bir ortama alınmalıdır.
Yavrular ilk dönemde tamamen anne sütüyle beslenir, anne tarafından gerekli düzenleme ve temizlik işlemleri yapılır. Bu dönemde yavrunun anne ile ilişkisi çok önemlidir. Yavru yaşam kurallarını ve sosyal ve cinsel davranış modellerini orada öğrenir. Normal olarak süt emme dönemi makaklarda 4-6 ay, şempanzelerde 6-9 aydır. Laboratuvar koşullarında yavru eğer annesi tarafından besleniyorsa sütten kesim yaşı annenin ne kadar çabuk damızlık sürüye katılacağına göre belirlenir. Yavrunun sütten kesilmesinde anne emme girişimlerini reddeder ve yavruya bakım süresini azaltır.
Eğer anne yavruyu reddetmişse yavrunun elde büyütülmesi gerekir. Bu durumda bebek hemen sıcak bir ortama alınır, havlu gibi yumuşak bir bezle sarılır. İnsan bebeklerinde yapılan gibi bir besleme uygulaması ile yavru büyütülür. Ancak yeni doğmuş maymunların beslenmesi büyük bir dikkat ve sabır gerektirir. Sıvıların, özellikle sütün solunum sistemine kaçmaması gerekir. Aksi halde pnömoni ve ölüme yol açar.
Yaşamın ilk birkaç haftasında sıvılar prematüre insan bebekleri için hazırlanmış biberonlarla içirilir. Yavru maymunun emme yeteneği geliştikçe meme başının deliği büyütülür. Yeni doğmuş maymunlarda emme refleksi gelişmemiştir. Eğer belli bir sürede emme öğretilemezse sıvı besin küçük bir enjektör yardımıyla ağıza her defasında 1 damla damlatılarak verilir. Besleme sırasında, yavru sık sık dinlendirmeli, yavrunun sırtına yavaşça vurularak yutulan havanın mideden özofagus yoluyla tekrar dışarı çıkması sağlanmalıdır. Eğer bu yapılmazsa kusma oluşur ki, bu da kusulan materyalin traheadan tekrar solunması riski demektir. Bebek bir kere güç kazandı ve kolaylıkla sıvıları emebiliyorsa daha büyük bir meme başına geçilmelidir.
Gerek anneyle, gerekse elde beslenerek büyütülen yavrular yaklaşık 1-1.5 aylık yaştan sonra katı yemleri de yemeğe başlarlar. Yavruların bir grup içinde büyümesi ve böylece sosyal ve cinsel davranış modellerini öğrenmesi sağlanmalıdır.
Eski Dünya maymunlarının yavru bakımında dikkat edilecek durumlar aslın tüm memeliler için geçerli olan durumlardır.
