Çiftlik hayvanlarında beyin ödemi, kafatasının içinde beynin şişmesi tıbbi adıyla “cerebral oedema” sinirsel belirtilerle ortaya çıkan ve önemli hastalıkları işaret eden bir sorundur. Beyin ödemi uyuşukluk, sersemlik, durgunluk, körlük, şaşılık, salık yürüyüş, boynun geriye doğru kasılmış olması (opistotonus), titremeler, nöbetler ile kendini gösterir. Duruş ve hareket bozuklukları, ileri safhada ise felç ve yatar pozisyon ortaya çıkar. Tedavi edilemezse ya da gecikme söz konusu olursa kafatası basıncının artması, damar yırtılması, beyin kanaması sonucu ölüm meydana gelir.
Özet olarak; ileri vakalarda prognoz (hastalığın akıbeti) kötüdür.
Beyin ödemi beş önemli hastalıkta ortaya çıkar. Kuzularda hypocuprosis (bakır eksikliği), PEM (poliencephalomalacia, CCN = cerebrocortical necrosis, B1 vitamini eksikliği, sülfür zehirlenmesi, bakteriyel menenjit, tuz zehirlenmesi (hypernatremia) ve Clostridium perfringens epsilon toksini (enterotoksemi).
PEM, menenjit, tuz zehirlenmesi, bakır eksikliği ve enterotoksemi ile ilgili olarak yazılarımda geniş bilgi aktardım.
PEM B1 vitamininin vücutta sentezi engelleyen sorunlardan kaynaklanan bir hastalıktır. Şiddetli ve süregen asidoz, aşırı DDGS kullanımı, coccidiostat ilaçlardan amproliumun yüksek dozda kullanımı, at kuyruğu ve eğrelti otu gibi bitkilerin yenmesi gibi sebeplerden ortaya çıkar. Sülfür (kükürt) içeren Brassica ailesinden (lahanagiller) otların aşırı tüketimi de B1 vitamini eksikliğine yol açar.
Kuzularda bakır eksikliği bakırın eksik alımı ya da kullanımını kısıtlayan minerallerin (molibden) etkisi ile ortaya çıkar.
Menenjit beyin Zarı yangısı olup, kan yoluyla beyin zarına ulaşan mikroorganizmalar sebebiyle meydana gelir.
Beyin apsesi de beyin ödemi ile birlikte olabileceği gibi birbiriyle karıştırılabilecek hastalıklar arasındadır.
Beyin apsesi Trueperella pyogenes, Fusobacterium necrophorum gibi mikroorganizmalar, stafilokoklar, streptokoklar tarafından oluşturulur. Ayrıca koyun yetiştiricileri arasında çıban, cırtlak, çatlak olarak adlandırılan Corynebacterium pseudotuberculosis tarafından oluşturulan koyun pseudotüberkülozunun (kazeöz lenfadenitis) beyine ulaşması ile de ortaya çıkabilir.
Tuz zehirlenmesi şiddetli beyin ödemine yol açar. Suya ulaşımın kısıtlı olması, dikkatsizlik akut ve kronik tuz zehirlenmesine sebep olur. Sıcakta uzun süren nakliyeler tuz zehirlenmesi ve dolayısıyla da beyin ödemine yol açar.
Beyin Ödemi Tedavisi
Tedavi tamamen asıl hastalığın teşhisi ile ilgilidir. Ayırıcı tanı çok önemlidir.
Çünkü PEM ile ilgili olarak B1 vitamini kullanılmasının bakır eksikliği veya tuz zehirlenmesi ile ilgili bir sorunda hiçbir yararı yoktur.
Bu örnekteki gibi;enterotoksemi (Clostridium perfringens epsilon toksini) söz konusuysa diğer tedavilerin bir yararı olmayacaktır. Ancak, her ne olursa olsun, beyin ödeminin genel tedavisinde temel yöntem idrar söktürücü (diüretik) ve kortizonlu ilaç (dexamethazone) kullanılmasıdır. Bu ilaçlar uygulanmalı, bunların yanı sıra asıl hastalığa yönelik tedavi yapılmalıdır. B1 vitamini kullanılacaksa ilk doz İV (damar içi) verilmeli, 6-8 saat aralıklarla B1vitamini enjeksiyonuna devam edilmelidir.
Koruyucu Hekimlik
Görüldüğü gibi beyin ödemi ile karşımıza çıkan hastalıkların tedavisi garantili değildir. Gecikmeler ölümle sonuçlanır. Asıl hastalığın teşhisi zaman alır. Bu arada hayvanı kaybedebiliriz. Koruyucu hekimliğe önem vermek şarttır.
Yukardaki sinirsel belirtilerin biri ya da birkaçı ile karşılaşırsak öncelikle sürünün aşı geçmişini sorgulamak gerekir. Clostridium perfringens aşısı, rapelleriyle birlikte, yapılmış olmalıdır.
Bakır eksikliğinin ortaya çıkmasında molibden içeren otların bulunduğu meraların rolü olduğunu biliyoruz. Diğer yandan sülfat fazlalığı hypocuprosise yol açar.
Gebelikte şeker pancarı posası ile beslenen koyunların kuzularında bakır eksikliği görülme sıklığı yüksektir. Yem katkıları ile ve yukarıda sayılan sorunların engellenmesi sayesinde bakır eksikliğine yönelik koruyucu hekimlik yapılmış olur.
PEM için asidoz’un önlenmesine yönelik akla gelen tüm uygulamalar yapılmalıdır.
Doğru rasyon, doğru karışım, yemlere sodyum bikarbonat (yemek sodası) ve canlı maya katılması, yem seçmenin önlenmesi, açık büfe (ad libitum) yemleme gibi konulara dikkat edilmelidir. DDGS kullanımında aşırılığa kaçmamalı, yemlere B1vitamini katılmalıdır. Sülfür fazlalığından, B1vitamini kullanımını engelleyen thiaminase enzimi içeren otlardan kaçınılmalıdır, örneğin; eğrelti otu, at kuyruğu otu.
Tuz zehirlenmesini önlemek için suya ulaşımın rahat olması sağlanmalıdır. Sıcak havalarda uzun nakliyelerden kaçınmalı, zorunlu olarak nakliye yapılacaksa su tedariğine özen gösterilmelidir.
Beyin apsesini önlemek için temiz ve kuru sistemine inanmak ve bu yönde önlem almak gerekir.
Beyin apsesini oluşturan Trueperella pyogenes ve Fusobacterium necrophorum gibi mikroorganizmalar aynı zamanda ayak- tırnak sorunlarını oluşturan etkenlerdir. Pis ve ıslak ortamlar bu mikroorganizmaların ve diğer mikrobiyal etkenlerin üremesine çok elverişli ortamlardır.
Corynebacterium pseudotuberculosis adı verilen etken ile baş edebilmenin yolu aşılamadır. Özellikle sürüde koyun psedotüberkülozu (kazeöz lenfadenitis) hikayesi varsa, geçmişte böyle sorun yaşanmışsa, ihmal etmeden aşılama yapılmalı ve hatırlatma dozu ile devam edilmelidir.
