Tavşanlarda üreme, cinsel gelişim genotip, beslenme, doğum mevsimi gibi birçok faktörle etkilenir. Küçük ırklar cinsel olgunluğa iri ırklardan daha erken ulaşır ve yüksek beslenme düzeyi cinsel fonksiyonu hızlandırır. Dişinin ilk çiftleşme zamanı ırklarda 3-4 ay, iri ırklarda 8-9 aydır. Erken sütten kesme ve/veya tesadüfi gebelik ve laktasyon ile bazı dişiler yılda 6-10 doğum yapabilir. Genelde dişiler 3 yıl damızlık olarak kullanılır. Erkek tavşan 10 aylık yaştan itibaren günde 1 kez çiftleştirilmek suretiyle damızlıkta kullanılırsa 6 yıl süreyle döl verimi gücü düşmeden güvenle kullanılabilmektedir. Yoğunluk başta olmak üzere sperma kalitesi yaşla bozulur ama 6 yıl süreyle dölleme kapasitesi sabittir.
Tavşanın düzenli bir östrus siklusu yoktur ama hem yabani, hem evcil tavşanların üreme performansında belli bir mevsimsel varyasyon vardır. Yabani tavşanların belli bir anöstrus dönemi olduğu söylenir. Evcil tavşanlar da koloni ya da bireyler arasında varyasyon olan bir anöstrus periyoduna sahiptir. Ayrıca evcil dişiler her 4-17 gün arasında 1-2 günlük kısa bir süre için çiftleşmeyi kabul etmezler.
Tavşanlarda Üreme de Ovulasyon
Ovulasyon spontan değildir. Oluşması için çiftleşme uyarısına gerek vardır. Çiftleşmeden sonraki 10-13 saat içinde ya da diğer dişi tavşanların orgazm görüntülerinden sonra, yada LCG yahut Luteinize edici hormon enjeksiyonundan sonra ovulasyon olur. Gerçi dişilerin 9020-25 i çiftleşmeden sonra ovulasyonda hataya düşer. Vajinanın mekanik olarak uyarılması da 908 kadar ovulasyon sağlamaktadır. Uygun koşullar altında Graf folükülleri sürekli olarak gelişir ve geriler. Böylece her zaman belli sayıda ovulasyona uygun folikül bulunur. Ovulasyon sayısı çiftleşme sayısının artmasıyla değişmez ama canlı ağırlıkla ilişkilidir. Dişiler doğum sonrası çiftleşmeye hazırdır ve doğumdan sonraki 5 günde çiftleşme olduğu zaman, gebelik başarıyla sürdürülür. Hatta fazla sayıda yavru doğurmuşlarsa daha fazla yem yiyerek yavrularına da bakarlar. Yavrular beklenen doğum zamanından hemen önce sütten kesilir. Ama laktasyon sırasında beslenme yetersiz olursa foliküler aktivite bastırılarak anöstrus oluşabilir. Damızlıkların çoğu doğumdan 14-21 gün sonra tekrar çiftleşmeyi tercih eder.
Dişilerin % 25 kadarı çiftleşmeden sonraki ovulasyonda başarısız olmaktadır. Bu durumun pituitary bezinde LH eksikliğine bağlı olabileceği düşünülmektedir. Ovulasyondaki başarısızlık mevsimle ve aydınlık süre ile etkilenmektedir. Kuzey yarımkürede yaz sonu ve sonbahar en güç ve ilkbahar en kolay dönem olarak kabul edilir.
Kısırlaştırılmış bir erkekle çiftleşerek veya HCG muamelesi ile ovulasyonun görülmesi yalancı gebeliğe yol açar. Yalancı gebelikte fonksiyonel corpus lutea gelişir, uterus ve meme bezleri gebelik özellikleri gösterir. Dişilerin % 75 i 17-19 uncu günlerde yuva yapma aktiviteleri (saman taşıma, kürk yolma) gösterir. Yalancı gebelik riskini önlemek için çiftleşmeden önce 20 gün kadar dişileri ayrı tutmak gerekir.
Tavşanlarda Çiftleşme Nasıl Yapılmalıdır?
Tavşanlarda elde çiftleştirme yöntemi uygulanmalıdır. Bir dişi daima bir erkeğin bölmesine kapatılarak yetiştirilmelidir. Bu 15-20 dakika arasında yapılmalı ve bu dönemde çiftleşmenin gerçekleşmesi gözlenmelidir. Eğer çiftler arasında dövüşme oluşursa ya da çiftleşme olmuyorsa dişi, bir başka erkekle denemeli, ya da tavşan çifti ertesi gün tekrar bir araya getirilmelidir. Eğer dişi erkeği kabul edecekse, çiftleşme pozisyonunda yatar ve arka kısmını kaldırarak çiftleşmeye izin verir. Arama, koku, çene sürtme, kapatma, pelvik iteleme, girme-çıkma, ve ejakulasyon ile orgazm aşamaları hemen tüm tavşanlarda benzerdir. Dişinin tam cinsel kabul dönemi, vulva şişerek rengi morlaşmaya başladığı ve dişi çenesini kafes ya da kulübe üzerine sürtüp huzursuz olduğu zaman oluşur.
Tavşanlarda Üreme de Gebelik Teşhisi Nasıl Yapılır?
Gebelik teşhis tekniği olarak palpasyon kullanılır. Çiftleşmeden sonraki 9 gün içinde uterusun şişkinliği 12 mm çapa ulaştığı zaman teşhis konabilir. Şişkinliğin boyutça artması ile (13 üncü günde 20 mm ye ulaşır) gebelik teşhisi daha kolay olur. Test çiftleştirmesi gebelik teşhis aracı olarak güvenilir değildir. Çiftleşme sonrası 33-39 saatlik kısa bir dönem hariç tavşanlar gebeliğin ya da yalancı gebeliğin herhangi bir aşamasında çiftleşebilirler. Gebe dişilerin bakım-beslemesinin iyi olması doğumu kolaylaştırdığı için gebeliğin erken teşhisi önemlidir. Bir dişi tavşanın çiftleşmeden sonraki 30 güne kadar ortalama canlı ağırlık kazancı 400 g kadardır ama bu doğumda kaybedilir.
Dişilerin Doğumu ve Doğum Sonrası
Tavşanlarda üreme de gebe dişiler metal kafeslerde tutulursa bir yuva kutusu ve saman, talaş ya da benzeri maddelerden bir yuva materyali sağlanmalıdır. Temiz saman yataklıkta tutulan dişiler için ekstra yuva materyaline gerek yoktur. Gebelik süresi normal olarak 31-32 gündür. Yavru sayısı az ise sure 1-2 gün daha uzun olabilir. Doğum öncesi dişi tavşan tüylerini yolarak bir yuva yapar. Doğum genellikle sabah erken saatlerde olur ve bu nedenle çoğu kez gözlenemeden biter. Tüm doğum süresi 7-20 dakika sürer. Bazen doğum kesilebilir. Yani yavruların bir kısmı birkaç saatten 1 gün ya da daha geç zamana kadar doğabilir. Doğum sonrası dişide palpasyon yapılarak içerde fötüs vb kalıp kalmadığı kontrol edilmelidir. Uterusta kalan fötüsler 35 inci günde ölürler ve eğer uterustan çıkarılmazlarsa daha sonraki gebelikleri önleyen yıkımlanmalara neden olurlar. Gebeliğin 30 uncu gününde Oxytosin enjeksiyonu doğumun kolaylaşmasına yardım edebilir. Normal olarak her fetüs plasentası ile birlikte çıkar ve plasenta hemen daima anne tarafından aceleyle yenir. Anne sonra da yavrusunu yalamayı sürdürür. Yavru kardeşleri doğarken meme başına doğru hareket eder ve emebilir. Eğer tüm yavrular 20 günden önce ölmüşse çok hızlı bir resorpsiyonla elimine edilir. Bazen dişiler, özellikle ilk doğumunu yapanlar, yavrularının tümünü veya bir kısmını sakatlar. Bacaklar ve kulaklar en çok saldırılan yerlerdir. Kanibalizm doğum gününde en üst noktadadır. Doğum sırasında plasenta yemenin bir uzantısı olarak yavru da yenebilmektedir.
Doğumdaki yavru sayısı genellikle 4-10 arasında değişir, ortalama 7-8 dir Yavru sayısı tavşanın genotipine, beslenme durumuna ve çevresel faktörlere bağlıdır. Genellikle 4 çift olan meme bezleri gebeliğin son haftasında hızla gelişir. Dişi genel olarak kendi yavrularına her gün, genellikle sabah erken ya da gece, kaç yavrunun olduğu ya da yavruların kaç kere emmeye teşebbüs ettiğine bakmaksızın, kısa bir süre süt verir. Normal olarak süt verimi günde 160-220 mg kadardır. Doğumu izleyen 2 inci haftada maksimum süt üretimi oluşur ve sonra azalarak 4 üncü haftaya doğru düzey düşer. Dişi 6-8 haftalık bir dönem için süt verir. Tavşan sütü yaklaşık “% 12.5 protein, % 13 yağ, % 2 laktoz, % 2.5 mineral içerir.
Kaynaklar