Süt ineklerinde kısırlık

Süt ineklerinde kısırlık, zaman zaman çoğu yetiştirici, sürülerinde üreme performansıyla ilgili problemler yaşar. Bu durum çiftlik yönetiminde herhangi bir değişikliğin olmadığı zamanlarda da ortaya çıkabilir. Sürünün üreme performansında azalma gözlendiğinde yetiştirici problemin tespiti ve çözümü için; Çiftlik Veteriner Hekimi, Tohumlama Teknisyeni (Veteriner Sağlık Teknisyeni), Yem fabrikası temsilcisi, İl ve ilçe Veteriner Müdürlükleri ile temasa geçmelidir. Aşağıda sürüde üreme performansında azalmanın önemli sebepleri belirtilmeye çalışılacaktır.

Süt ineklerinde kısırlık da SONUN ATILAMAMASI

Doğumdan sonraki 12 saat içinde yavru zarlarının atılamamasıdır. Sütçü sığır sürülerinde bu problemi yaşayan sığır sayısı %8’i geçmemelidir.

Olası sebepleri:

1. Bazı özel hastalıklar; brusella, leptospira, kamfilobakter, BVDV, IBR vb. Bu hastalıklar yavru atmaya sebep olur ancak sonun atılamamasına da sebep olabilirler.
2. Birçok bakteri ve virus tarafından oluşturulan adi hastalıklar.
3. İkiz doğumlar, buzağının ters gelmesi, uzayan güç doğumlar, sezeryan ameliyatı.
4. Vitamin ve mineral (Selenyum, vitamin A ve E) yetersizlikleri.
5. Kuru dönemde aşırı enerji alımına bağlı yağlanma ve kuru dönemin uzun tutulması.

Çözüm önerileri:

1. Hastalıklar yönünden kan vb. testlerinin yapılması. Sonuçlara göre tedavi, aşılama veya kesim.
2. Doğum esnasında mikropların bulaşmasını önlemek için temiz bir alan ve altlık sağlanmalı.
3. Yarım saati aştığı halde doğum gerçekleşmedi ise temiz ve yumuşak bir şekilde doğuma müdahale edilmeli.
4. Vitamin A-E ve mineral (selenyum) yetersizliklerine karşı her yıl en az 4-5 hafta taze yeşil ot verilmeli. Ek olarak iğne yapılabilir.
5. Aşırı kilo ve yağlanmaya karşı tedbirler alınmalı.
6. Kuru dönem sırasında mısır silajı ya da dane yemin aşırısından kaçınılmalı.

Süt ineklerinde kısırlık ‘RAHİM İLTİHABI’

Doğumdan sonraki ilk 2 hafta süresince rahimden kırmızı-kahverengi ve kötü kokulu akıntının geldiği durumdur.

Olası sebepleri:

1. Sonun atılamadığı durumlar.
2. Güç doğum, doğuma yardım için aşırı ve kaba güç kullanımı ve rahim içi tedavi uygulaması sırasında oluşan yaralanmalar.
3. Doğum odasının kirliliği.
4. Rahim içine bırakılan ilaca karşı vücudun ters tepki vermesi.
5. Selenyum ve vitamin E eksikliği.
6. Aşırı kilo, doğum ve doğum sonrası birçok problem için davetiye çıkartır. Örneğin sonun atılamaması, rahim iltihabı, midenin yer değiştirmesi, iştahta azalma gibi.

Çözüm önerileri:

1. Sonunu atamayan sığır sayısı %8’den büyük ise daha önceden bu sorunla ilgili belirtilmiş kontrol önlemlerine bakmak gerekir. Birçok durum (daha önce belirtilmişti) son atamamaya zemin hazırlar ve sonucunda rahim iltihabının oluşmasına katkı sağlar.
2. Doğum için temiz oda ya da iyi havalarda mera-çayır. Oda ya da mera-çayır sık sık gözetlenebilecek yerde olmalı.
3. Oda her doğumdan sonra temizlenmeli ve altlığı değiştirilmeli. Altlık olarak uzun saplı ot/saman kullanılmalı. Talaş vb. tozlu altlık kullanılmamalı.
4. Rahim iltihabının görüldüğü ya da buzağıların hastalandığı odalar bir yada birkaç ay dinlendirilmeli. Bu sırada yeni bir oda kullanılmalı.
5. Doğum odaları sadece doğum yapacak inekler için kullanılmalı diğer hayvanlar için kullanılmamalı.
6. Doğum sırasında doğuma yardım edilmesi gerekiyorsa temiz dezenfekte edilmiş alet ekipman kullanılmalı, eller, kollar ve kuyruk altı bölgesi sabunla yıkanmalı. Buzağıyı çekmeden önce doğru pozisyonda olduğundan emin olunmalı ve aşırı güç uygulanmadan, ineğin ıkındığı sırada çekmeye dikkat edilmeli. Eğer uygun pozisyonda değilse ya da doğum kanalından çıkmayacak büyüklükte ise zaman kaybetmeden Veteriner Hekim çağırılmalı.
7. Rahim iltihabı ve sonun atılamadığı durumlarda Veteriner Hekimin tavsiye ve tedavisi uygulanmalı.
8. Selenyum eksikliğinin bilindiği bölgelerde süt veren ve kurudaki sığırların yemlerine selenyum takviyesi yapılmalı ya da enjeksiyon yapılmalı.
9. Kuruya çıkarmadan önceki ve kuru dönemde aşırı kilo alımını engelleyecek dengeli yemleme programları uygulanmalı.
10. Doğum yapan tüm sığırlar doğumdan sonraki ilk 6 hafta boyunca olası problemlerin tespiti için Veteriner Hekim tarafından düzenli bir şekilde muayene edilmeli.
11. Rahip iltihabının tedavisi sırasında Veteriner Hekimin tavsiyeleri uygulanmalı. Aşırı tedaviden kaçınılmalı. Sıradan tedaviler uygulanmamalı.

YUMURTALIK KİSTLERİ

Yumurtalık kistleri bir ya da her iki yumurtalıkta 10 gün yada daha fazla süre kalabilen oluşumlardır. Hormon seviyelerinde ve rahim hareketlerinde değişikliğe sebep olduklarında üreme performansında azalmaya sebep olurlar.

Sebepleri:

1. Aşırı kalsiyum alımı ya da kalsiyum-fosfor arasındaki dengenin bozulması.
2. Enjeksiyon yoluyla ya da bazı taze otlardaki hormonların alınmasından dolayı dişilik hormonunun seviyesinin artması. Bunlara ek olarak küflenmiş yemlerin yedirilmesi de hormon seviyesini arttırır.
3. Irsi (genetik) yatkınlık.
4. Gebelik sırasındaki sağlık problemleri, stres yada erken doğum.

Çözüm önerileri:

1. Yemlerin kalsiyum ve fosfor yönünden analizleri yapılmalı ve yem içindeki kalsiyum fosfor dengesi tutturulmalı.
2. Enjeksiyon yaparak dişilik hormonu verilmemeli. Hormon tedavisi Veteriner Hekim tarafından yapılmalı.
3. Irsi (genetik) yatkınlığı olan ve sürekli yumurtalık kisti problemi yaşayan sığırlar sürüden çıkartılmalı.

KIZGINLIK GÖSTERMEME

Kızgınlık göstermemesi veya belirtilerin ortaya çıkmasındaki hatalar en sık belirtilen şikayetlerdir. Normal yumurtalık aktivitesine sahip hayvanlarda boğasaklığın (kızgınlığın) tespit edilememesi sebepleri;

1. Boğasaklık belirtilerinin %66’sı akşam 6 ile sabah 6 arasında ortaya çıktığından yeterli tespit edilememesi. 12 saatten daha kısa boğasaklık gösteren inekler günde 2 kez gözlemlense bile gözden kaçırılabilir.
2. Kayıtların yeterli tutulamaması.
3. Belirtilerin ortaya çıkmasını engelleyen diğer sebepler. Örneğin: kaygan zemin, ayak-tırnak hastalıkları, sürünün küçük olması.
4. Yumurtalık aktivitesinin olmamasının sebepleri:
   • Kansızlık: kan parazitleri, iç ve dış parazitlerin varlığında ve protein, demir, bakır, kobalt, selenyum eksikliğinde kansızlık oluşabilir.
   • Fosfor yetersizliği.
   • Enerji yetersizliği. Yüksek süt verimi, yeteriz ve dengesiz beslenmeler sırasında enerji yetersizliği oluşabilir.
   • Uzun süre depolanmış yemlerle beslemeye bağlı olarak hayvanda hormon düşüklüğünün oluşması.
   • Yumurtalıklarda kist oluşması. Yumurtalıklarında kist olan hayvanların %70’inde boğasaklık görülmez.
   • Rahimde hastalık ya da ilacın yan etkisine bağlı irin oluşması.

Çözüm önerileri:

1. Hayvanların üreme ile ilgili kayıtları düzgün tutulmalı. Kayıtlar, boğasama tarihi, tohumlama tarihi, güç doğum olup olmadığı, sonunu atıp atmadığı, uygulanmış olan tedaviler gibi bilgileri ve yetiştiricinin geriye döndüğünde hatırlamak istediği diğer bilgileri içermeli.
   1. Doğru tohumlama zamanını tespit edebilmek için günde 2-3 kez gözlenmeli.
   2. Her gözlem en az 20 dakika olmalı.
   3. Diğer basit işlerin gözlem sırasında dikkati dağıtmasına izin verilmemeli. İnek, yem yediği, sağıldığı zamanlarda gözlenmemeli.
   4. Kaygan olmayan sağlam bir zemin temin edilmeli. Böyle bir zeminde belirtilerin ortaya çıkması daha kolaydır.
2. Kansızlıkla ilgili sorunlar kontrol edilmeli. Bu amaçla öncelikle iç ve dış parazit kontrolü yapılmalı. Kandaki demir, bakır, selenyum seviyeleri test ettirilmeli, eksikse takviye edilmeli.
3. Rasyonların kontrollü ve dengeli olması için bir Veteriner Hekim’den yardım alınmalı.
4. Rahim iltihabı, yumurtalık kisti ve yumurtalık aktivitelerinin tespiti için doğumdan sonraki 15. ve 45. günler arasında Veteriner Hekim tarafından muayene edilmeli.
5. Aşırı kilo, doğum ve doğum sonrasındaki günlerde sonun atılamaması, rahim iltihabı ve iştahsızlığa zemin hazırlayacağından dolaylı olarak boğasaklığın ortaya çıkmasına engel olur. Bu yüzden kilo kontrol edilmeli.
6. Her yıl en az 4 – 6 hafta taze yeşil ot yedirilmeli.
7. Doğumdan 40-60 gün sonra gebelik muayenesi yapılmalı.

ÜÇ DEFADAN FAZLA TOHUMLAMA GEREKSİNİMİ

İlk suni tohumlama da mantıksal olarak başarı %50’dir. Sonraki ikinci ve üçüncü tohumlamalarla birlikte toplam başarı şansı %75’tir. Üç ya da daha fazla tohumlama sonucunda gebe kalmayan hayvanlar problemli olarak kabul edilir ve çoğunlukla kesime gönderilir.

Sebepleri:

1. Döllenmiş yumurtanın veya yavrunun erken dönemde anne karnında ölmesinin sebepleri:
   1. Aşırı besleme.
   2. Gebelik muayenesi yada diğer muayeneler sırasında rahmin fazla rahatsız edilmesi.
   3. Trikomoniazis, vibriozis, BVD gibi erken dönemde yavru ölümüne sebep olan özel hastalıklar. Bu hastalıklar genelde tabi tohumlama sırasında boğalar vasıtasıyla bulaşır.
2. Yumurtlama zamanına göre çok erken ya da çok geç tohumlama. Yumurtlama zamanın doğru tespiti önemli.
3. Düşük kaliteli tohum kullanmak.
4. Suni tohumlama sırasında tohumların zarar görmesi.
5. Suni tohumlama yapan Veteriner Hekim ya da Veteriner Sağlık Teknisyenin yetersiz bilgi ve becerisi.
6. Vitamin ve minerallerin ciddi yetersizliği ve dengesizliği.

Çözüm Önerileri:

1. Tabi tohumlamadan vazgeçilmeli. Böylece gebelik şansını azaltan bulaşıcı hastalıkların yayılımı/bulaşması engellenir.
2. Gebelik şansını azaltan bulaşıcı hastalıkların tespiti için Veteriner Hekim tarafından gerekli görülen testler yaptırılmalı. Çıkan sonuçlara göre koruyucu aşı programları hazırlanmalı.
3. Özellikle tohumlamadan sonra dane yemlerle aşırı beslemeden vazgeçilmeli.
4. Yılda en az 4-6 hafta taze yeşil ot yeme imkanı sağlanmalı.
5. Boğasaklık belirtileri dikkatli takip edilmeli ve belirtiler başladıktan sonraki 12 inci saatten sonra ilk tohumlama yapılmalı. Boğasaklığı 24 saatten fazla süren ineklerde ikinci tohumlama birinci tohumlamadan sonraki 12-18 inci saatler arasında yapılmalı. Halihazırda yapılan ve tavsiye edilen boğasaklık başladıktan sonraki 12-18 inci saatler arasında tohumlama yapılmasıdır.
6. Tekrarlayan gebe kalmama durumlarında, rahim iltihabı, yumurtalık kisti ve diğer problemlerin tespiti için muayene edilmeli.
7. Kaliteli tohumlar kullanılmalı.
8. Suni tohumlama sırasında dikkatli ve özenli olunmalı.

YAVRU ATMA (DÜŞÜK, ABORT)

Yavru atma ya da düşük yapma bir hastalık sonucu olabileceği gibi herhangi bir hastalığa bağlı olmaksızın da olabilir. Dikkatli laboratuvar muayenelerine rağmen yavru atmanın sebepleri %70 oranında tespit edilemez. Sürüde herhangi bir hastalık yok ise %3 oranında yavru atma normal kabul edilir.

Sebepleri:

1. Irsi (genetik) bozukluk; anormal yavrular gebeliğin ilk aylarında ya emilirler ya da atılırlar.
2. Birden fazla yavru; ikizlik ya da üçüzlük durumlarında yavru atma olasılığı tek yavrulara göre daha fazladır.
3. Yaralanmalar; gebeliğin erken dönemlerinde (ilk 60 gün) gebelik muayenesi ya da diğer muayeneler sırasında rahmin fazla rahatsız edilmesi, yanlışlıkla yapılan suni tohumlama ya da tedavi denemeleri yavru atmaya sebep olabilir. Gebeliğin geç dönemlerinde sert bir zemin üzerine düşme de yavru atmaya sebep olabilir.
4. Brusella, listeria, vibrio, BVD, IBR gibi bazı özel hastalıklar.
5. Zehirlenmeler; nitrat, silo gazı ve bazı dane yemler zehirlenmeye sebep olabilir.
6. İlaçlar; bazı ilaçlar gebelik sırasında uygulanırsa yavru atmaya sebep olabilir. Örneğin: kortizon içeren ilaçlar.

Çözüm önerileri:

1. Kaygan zeminler için önlemler alınmalı. Buzlu yerlerden uzak tutulmalı.
2. Rahimin rahatsız edilmemesi için dikkat edilmeli. Gebelik sırasında yapılacak suni tohumlamalara izin verilmemeli. Gebelik muayenesi sırasında rahimin en az rahatsız edileceği zamanı belirlemek için Veteriner Hekim ile birlikte ortak karar verilmeli.
3. Yavru atma olduğunda, temiz bir kap içinde mümkünse yavrunun tümü, yavru zarları (özellikle bağlantı yerleri) ve birer adet antikoagulanlı tüp ile kırmızı kapaklı tüpe anneden alınmış kan numuneleri yukarıda sayılan hastalıkların teşhisi için laboratuvara gönderilmeli. BVD persiste enfeksiyon tespiti için anneden alınan ilk kan numunelerinden 3 hafta sonra tekrar kan numunesi alınıp laboratuvara gönderilmeli.
4. Zehirlenmeye sebep olabilecek küflenmiş kokuşmuş yemler verilmemeli.
5. Bataklık, göl ve durgun sulara gebe ineğin girmesine izin verilmemeli.
6. Yavru atmaya sebep olan ilaçlar Veteriner Hekim tarafından ya da onun kontrolünde uygulanmalı.

Sürüde üreme problemlerinin çıkması, yetiştirici için büyük ekonomik kayıplara sebep verebilir. Ancak kayıtların düzenli tutulması, Veteriner Hekim ve yetkili kurumlar ile işbirliği içinde olmak bu riski azaltmaya yardımcı olacaktır.

Süt ineklerinde kısırlık Kaynak

• Dr. L.J. Hutchinson, The Pennsylvania State University. Troubleshooting infertility problems in dairy cattle. milkproduction

Süt ineklerinde kısırlık