Ördek (Anas) evcilleştirilen ilk kuşlar arasında yer alır. Günümüzde dünyanın pek çok yöresinde açlıkla savaşta ördeğin potansiyel gücünden giderek artan bir şekilde yararlanılmaya başlamıştır. Ördek yetiştiriciliğinin önemi yeterince kavranmamış olup, her 20 kişiye bir ördeğin düşmesine ve majör bir kaynak olmasına rağmen, Asya ‘da bile yeteri yoğunlukta kullanılmamaktadır.
Evcil ördekler bütün dünyaya yayılmış olmakla birlikte en büyük ekonomik öneme özellikle pirinç yetiştiriciliğinin yapıldığı sulak bölgeler başta olmak üzere Güney Asya’ da sahiptir. Örneğin Tayvan’da kanatlı popülasyonunun % 28’ini ördekler oluşturur. Bazı Asya ülkelerinde 20.000 başlık ördek çiftliklerinin sayısı giderek artmaktadır. Kuala Lumpur’da (Malezya) 40.000 ördek içeren çiftlikler yakın tarihte faaliyete geçmiştir. Ördekler dünya genelinde tavukla karşılaştırıldığında daha küçük bir öneme sahiptir. Bunun yanı sıra, ticari tavuk yetiştiriciliğinde olduğu gibi et ve yumurta üretimi amacıyla ördek yetiştiriciliği de giderek artmaktadır.
Ördek eti tavuk etinden daha lezzetli ve suludur. Diğer kanatlı yumurtalarında olduğu gibi ördek yumurtası da besin maddeleri yönünden zengin ve dengelidir. Yumurta verimi bakımından Hint koşucusu (Indian runner) ördekler Leghorn gibi ticari yumurtacı tavuk ırkları gibi yüksek yumurta verimine sahiptir. Hint koşucusu (Indian runner) ördeklerinin yumurta verimleri bir yumurta sezonunda 365 adet olabilmektedir.
Ördekler karakter olarak sert ve bağımsız tabiatta kanatlılar olup, özentisiz bir şekilde yetiştirilebilir ve yıl boyunca yemlerinin büyük çoğunluğunu çevreden toplayabilirler. Örneğin, doğal yemlerini akarsu ve göletlerden sağlayabilirler. Ayrıca sığırlar için zararlı olan karaciğer parazitlerinin (Fasciola spp.) taşıyıcısı olan sümüklü böcek, salyangoz ve karıncalarla enfekte çayırlarda otlatılarak bu zararlılardan çayırların kısa bir sürede temizlenmesine yardımcı olurlar.
Yeşil alg bulunan göller yeterli sayıda ördek bulundurularak temizlenebilir. Ördekler bulundukları gölü gübreleyerek alg gelişimini sınırlar ve aşırı üremelerini engeller. Bununla birlikte, aşırı miktarda ördek beslenen göllerde kirlilik kaçınılmazdır. Fakat gölde yeterli sayıda bulundurulduklarında (5 adet/dönüm) doğal dengenin sağlanmasına ve dışkılarıyla bazı balık türlerinin artmasına neden olurlar. Ördekler aynı zamanda su bitkilerini, yumruları ve kökleri tüketerek bunları budamış olurlar, aşırı üremelerini engelleyerek su birikintilerini temizlerler.
Her türlü böcek larvası ile enfekte alanlara küçük bir ördek sürüsü bırakıldığında bu larvalar toprağı gagalarıyla eşeleyerek ördekler tarafından kısa bir sürede hızla tüketilirler. Ördekler meyvelikler ve sebzeliklerde (marul, karnabahar, kabak ve genç mısır tarlaları) zararlı böceklerle mücadelede kullanılırlar.
Rüzgâra karşı bir korunak, mısır ve yeterli taze su sağlandığı taktirde ördekler aşırı soğuklarda bile kışı açıkta geçirebilirler. Bir ördek sürüsü penceresiz, tüneksiz ve folluksuz bir kümeste başarıyla büyütülebilir. Ördekler yumurtalarının %98’ini saat 09.00’dan önce yumurtladıklarından yumurtaların toplanması kolay olur. Ayrıca rutin davranışlar konusunda kolaylıkla eğitilebilirler ve bu sayede kümeslerinden makul bir uzaklıktaki otlak veya göle giderek bütün gün beslenip akşam kümeslerine dönebilirler.
Ördeklerin bakımı kolaydır, çiftlik koşullarına kolaylıkla adapte olabilir (küçük çiftlik şartları dahil) ve yetiştiriciliği çok az sermaye gerektirir. Özellikle yakınında bir akarsu bulunan köy koşullarında idare edilmeleri kolaydır. Tavuklara oranla hastalıklara karşı daha dirençlidirler ve otlamaya kolaylıkla adapte olurlar. Ördekten elde edilen ürünlere sürekli talep vardır. Yumurta verimi bazı ördek ırklarında tavuklardan daha fazladır ve ördek eti yüksek fiyata satılır. Tayvan’da yapılan son çalışmalarla geleneksel çiftlik ördeğine oranla daha az yağ oranına sahip melez ırklar elde edilmiştir. Bu gelişme, tüketicilerin diyetlerinde daha az yağ istedikleri ve tavuk etine karşı alternatif isteklerin olduğu refah toplumlarında yeni pazarların açılmasına neden olmuştur. Ülkelere göre tüketim farklılıkları olabilir örneğin, Endonezya’da yılda 25 milyon ördek yumurtası üretildiği halde ördek eti tüketimi çok düşüktür.
Ördekler; böcekler, su bitkileri ve dökülen tohumlar gibi atıl kaynakları etkili bir şekilde ete ve yumurtaya çevirir. Ördekler entansif şartlarda yetiştirildiklerinde FCR broiler piliçlerdekine benzer olacak şekilde konsantre yem tüketirler. Köy şartlarındaki ekstansif yetiştirmelerde ve kendi başlarına otlamaya bırakıldıklarında ördekler daha az prodüktiftir fakat tükettikleri yemlerin maddi değerleri düşük olduğundan yetiştiricilik daha ucuza mal edilir. Sulak alanların bulunduğu yerlerde üretim özendirilmelidir.
Ördek (Anas)lerin Kullanımı ve İdaresi
Ördekler genel olarak et tüketiminde de fazla kullanıldığı için ömürleri kısadır. Sağlıklı bir ördeğin ömrü 15 sene yaşayabilmektedirler.
Ördekler et verim yönünden ördekler büyük avantaja sahiptir. Yumurtadan çıkışı takiben ilk hafta içerisinde oldukça yüksek bir gelişim oranına sahiptir (entansif yetiştirme koşullarında 6-7 haftalık yaşta kabul edilebilir pazarlama ağırlığına ulaşırlar). Yaşlı ördeklerde bile et, sulu ve lezzetlidir.
Bazı ırkların yumurtaları tavuk yumurtasından % 20-35 daha iri olup ortalama yumurta ağırlığı 73 gramdır. Yumurtaları besleyici olup, tavuk yumurtasına oranla yağ ve protein miktarı daha fazla su miktarı ise daha azdır. Ördek yumurtası genellikle pastacılıkta, krema ve dondurma yapımında aranılan bir üründür. Filipinlerde “balut” adı ile bilinen bir yemek; yumurtaları embriyonun tüylenmeye başladığı zamana kadar bıraktıktan sonra tüketilmektedir, “tuzlu yumurta” olarak bir ürün ise, yumurtanın aylarca toprak altında saklanmasıyla elde edilip, Çin ve Güney Asya’da tüketilir.
İyi bir izolasyon malzemesi olan ördeklerin tüyleri ve hav tüyleri özellikle tekstil sanayiinde yüksek fiyatla aranılan değerli bir yan üründür. Hav tüyleri yastık, yorgan, yatak örtüsü gibi ev tekstili ile kışlık montların yapımında kullanılır.
Ördekler sivrisinek, çekirge, salyangoz, sümüklü böcek, sülük, hamam böceği gibi pek çok böceği arayarak istekle tükettiklerinden böcek mücadelesinde etkili ve ekonomik olarak kullanıldıkları gibi, daha önemlisi ilaçların meydana getirdiği zararları asla oluşturmayacak biyolojik olarak güvenli araçlardır.
Çin’de pirinç tarlalarındaki böcek sayısının azaltılması, ördeklerin özel bir kullanım alanıdır. Yumurtadan çıkan ördek civcivleri “damgalanmaya” hazırdır. Asyalı çiftçiler yumurtadan çıkan civcivlerin arasına ucuna beyaz bir bez parçası bağladıkları bir bambu sopası asarlar. Böylelikle civcivler beyaz bezi anneleri zannederek pirinç tarlasında sürekli onu takip ettiklerinden çiftçiler hayvanları istedikleri yere rahatlıkla götürür ve akşam da kümeslerine getirirler. Ayrıca ördekler hasat sonrası da pirinç tarlalarına salınarak dökülmüş daneleri ve yabani ot tohumlarını toplamaları sağlanır. Ördeklerden küçük göl, su birikintisi ve su kanallarını alg ve akuatik bitkilerden temizlemede yararlanılır. Bu durum akuakültürü ve tarımı geliştirir. Göllere salınan ördeklerin gübresi o bölgedeki balık popülasyonunun artmasını sağlar.
Güney Asya’da ördekler ortaçağ Avrupa’sında olduğu gibi geleneksel olarak sürü halinde güdülür. Ördekler ağır ağır güdülerek pazarlama ağırlığına ulaşıncaya kadar tarlalardaki ve su kanallarındaki otları tüketmeleri sağlanır. Bu yolculuk Asya ülkelerinde altı ay sürebilen yüzlerce kilometre tutabilir. Bunun yanı sıra, geleneksel olan bu işlem genellikle azalmıştır ördekler artık çiftlik koşullarında yetiştirilmektedir. Güney Asya’da ördekler akuakültüre entegre edilmiştir.
Ördekler sebze artıkları, sofra artıkları, bahçe artıkları, küflenmemiş olmak şartıyla fırıncılık ve pastacılık artıkları gibi her türlü mutfak artığı ile beslenebilir. Ancak yüksek verim ve hızlı gelişim için protein miktarı yüksek yemler anahtar rol oynar.
Ördeklerin niasin gereksinimi oldukça yüksektir. Tavuk civcivlerine verilen yemler kullanılıyorsa rasyon niasin bakımından takviye edilmelidir.
Evcil hayvanlar içerisinde ördekler çok yönlü ve faydalı hayvanlar olup, yetiştiricilik avantajları aşağıda sıralanmıştır:
- Kötü şartlardan etkilenmezler,
- Yemi etkili bir şekilde ürüne çevirirler,
- Anızlardan ve bitkilerden yararlanırlar,
- Böcek kontrolüne yardımcı olurlar,
- Toprakların ve su birikintilerinin gübrelenmesine yardımcı olurlar,
- Göl/göletlerdeki balık popülasyonunu artırırlar,
- Güdülmeleri kolaydır (örn. çocuklar bile güdebilir),
- İyi otlayıcıdırlar, genellikle gıdalarının tamamını mümkünse çok az bir saplementasyon yapılarak bu şekilde sağlarlar,
- Yetiştirilmeleri az bir iş gücü gerektirir ve ürünü olan yumurta, et ve tüy satışından yüksek gelir sağlarlar,
- Yeterli miktarda besin maddesi sağlandığında ördekler broiler piliçlerden daha hızlı büyür,
- Ördekler peç tavuğu ve kazlarda olduğu gibi relatif olarak hastalıklara dirençlidir,
- Soğuğa karşı toleransı iyidir bir çok iklim kuşağında problemsiz yetiştirilir.
Yetiştiricilikteki dezavantajlar ise şunlardır:
- Çiftlik sürülerinde avcı hayvanlar kayıplardaki en önemli sorumludur. Ördeklerin kendilerini savunabilme yetenekleri yoktur bu yüzden her türlü avcı tarafından kolaylıkla avlanabilir (köpek, tilki ve insan hırsızlar gibi). Geceleri kümese kilitleyerek avcılardan korunmalı ve dışarıya yumurtlamaları engellenmelidir,
- Ördekler bazı hastalıklara karşı hassas olup, başlıca kötü rasyon, bozulmuş içme suyu, küflü yem veya altlık veya aşırı kalabalık ve pis şartların hastalıkların ortaya çıkmasında rolü vardır. Ördekler kanatlı türleri arasında aflatoksine karşı en hassas olan türdür. Kolera (pasteurellosis) ve botulismusa karşı hassastırlar ve iki her hastalık da salgın şeklinde seyreder. Ördeklerin viral enteritisi (duck plague) ve viral hepatitisi büyük kayıplara neden olan hastalıklardır. Dikkatli bir şekilde idare edilmezlerse ördekler başta tahıllar olmak üzere bazı bitkisel ürünlerden pestisitleri alarak kontamine olabilirler,
- Ördekler genellikle iyi bir anne değildir ve bu nedenle yumurtalar inkübatörde veya bir tavuk veya hindi altında çıkarılır ve vekil olarak bir Muscovy anne kullanılır,
- Büyük miktarda yapılan entansif yetiştirmelerde çamur, koku ve gürültü majör sınırlayıcılardır,
- Bol miktarda küçük tüylere (pinfeathers) ve hav tüyüne sahip olduğundan ördeklerin yolunması tavuklarınkinden daha zordur.
Kaynak: Kanatlı Beslenme Dinamiği ve Biyogüvenlik, Doç Dr. Ö. Hakan Muğlalı, Minpa Matbaacılık, Bolu 2001, 316-320.