Koyunlarda üreme yönetimi, günümüzde koyunculuk göreceli bir gelişme göstermektedir. Bu gelişmenin nedenleri olarak süt ve besi sığırcılığındaki krizi, kırmızı et üretimindeki açığı ve Devletin desteklerini sayabiliriz. Bu gelişmenin süt, et ve kuzu üretim artışı ile taçlanması yetiştiricilerin gelirlerini artıracaktır. Bunun için de en başta üreme yönetiminin düzgün yani döl ve kuzu veriminin, kuzu ikizlik oranının iyi olması gerekir. Bu yazıda koyunlarda üreme yönetimi üzerinde durulacaktır.
Koyunlarda Üreme
Koyunlar üreme açısından mevsime bağlı çoklu kızgınlık gösteren hayvanlar olarak nitelendirilir. Bunun anlamı yılın sadece belli bir mevsiminde birden çok kızgınlık göstermeleridir. Bu mevsim kuzey yarım küre için günlerin kısalmaya yüz tuttuğu sonbahar mevsimidir. Ancak genetiği gelişmiş koyun ırklarında beslemeye ve kimi hormonal uygulamalara bağlı olarak yılda birden çok kızgınlık dönemi oluşturmak mümkündür. Bu suretle koyunlardan yılda iki ya da iki yılda üç kuzu elde etmek olasıdır. Ancak çoklu doğumlar söz konusu olduğunda iki yılda üç kuzu elde etmek daha doğrudur.
Koyunlarda Üreme Yönetimi
Koyunlarda çoklu kızgınlık dönemleri ve çoğuz kuzu oluşturmanın bugün en çok kullanılan iki yöntemi vardır. Bunlardan birisi yoğun besleme (flushing), diğeri de sünger uygulamasıdır.
Flushing yönteminde normal sıfat sezonu dışında örneğin ilkbaharda koyunlara çiftleştirmeden önceki ve sonraki üç haftalık dönemde meraya ilaveten enerjiden zengin, nişasta içeren arpa, buğday, mısır gibi tane yemlerin yoğun olarak verilmesi söz konusudur. Böylece hem toplu kızgınlık oluşturmak, hem de ikizlik oranını artırmak mümkündür. Flushing uygulaması kızgınlığın belli bir zaman diliminde oluşmasını sağlasa da kısa bir süreye sığdıramaz. Oysa hormon uygulamaları kızgınlığın kısa bir süreye toplanmasını sağlar.
Hormon uygulamaları arasında en çok kullanılanı sünger ile yapılandır. Bu teknikte progesteron hormonu emdirilmiş süngerler özel kanülü ile koyunların vaginasına bırakılmakta, 11-14 gün sonra sarkan ipinden tutularak dışarıya çıkarılmaktadır. Süngerler çıkarıldıktan hemen sonra koyunlara yumurtlamayı sağlayıcı ve ikizlik oranını artırıcı hormon verilir. Hormon uygulamasını takip eden 1-2 gün içinde koyunlar topluca kızgınlığa gelirler ve ileride anlatılacak sıfat yöntemlerinden biri ile çiftleştirilirler. Koyunlarda sünger uygulanarak kızgınlıkların toplulaştırılmasının yetiştirici açısından çok önemli yararları vardır. Her şeyden önce toplu kızgınlık beraberinde toplu doğumu getireceğinden doğan erkek kuzular da bir örnek olur ve belli bir besi dönemi sonunda topluca satışı kolaylaşır. Ayrıca doğumların da toplulaşması kısa bir süre içerinde doğumların sona ermesini sağlayarak iş gücü açısından işletmeyi rahatlatır. Yine bu yöntemle yetiştiriciler ödemelerinin vadesine göre kasaba kuzu sevk ederek maddi sıkıntıdan kurtulmuş olurlar.
Koyunlarda Geleneksel Üreme Yöntemi
İster kendiliğinden isterse çeşitli uygulamalar sonucu kızgınlık gösteren koyunlar çeşitli sıfat yöntemleri ile gebe bırakılmaya çalışılır. Bu yöntemlerden en geleneksel olanı koçların merada ve ağılda sürekli koyunların arasında bulunmasıdır. Türkiye’deki koyun yetiştiricilerinin çoğu ekstansif olarak da adlandırılan bu yöntemi kullanmaktadır. Bu yöntemin en büyük sakıncası doğacak kuzular arasındaki yaş farkıdır. Çeşitli yaş, dolayısıyla da ağırlık gruplarındaki kuzuların pazarlanması zordur. Ayrıca doğum geniş bir döneme yayılacağı için sürekli olarak doğum işi ile uğraşmak gerekecektir. Bu yöntemin bir sakıncası da doğacak kuzuların babalarının belli olmamasıdır. Bu da sürü ıslahında ve damızlık satımında başarıyı engelleyen en önemli faktördür.
Diğer bir sıfat yöntemi koyunları guruplar halinde çiftleştirmektir. Bu yöntemde koç altı koyunlar 25-30 başlık gruplara ayrılır. Bir süre bu koyunlar arasına koç katılmaz. Sıfat zamanı her bir gruba bir koç katılır. Koçun aştığı koyun işaretlenip kaydedilerek gruptan çıkarılır. Böylece hem koçlar fazla yorulmazlar hem de doğacak kuzunun anne babası yani pedigrisi belli olur. Bu yöntem ıslahta ve damızlık satışında yetiştiriciye avantaj sağlar.
Diğer bir yöntem de elde sıfat yöntemidir. Bu yöntemde arama koçları vasıtasıyla kızgın koyunlar ayrılır ve tespit edilmiş koçlarla teker teker çiftleştirilir. Bu yöntem ötekilere nazaran daha zahmetlidir.
Günümüzde koyunculuğun en büyük karı kuzu satışından elde edilir. Onun için koyunların döl verimlerinin ve ikizlik oranlarının üstün olması istenir. Hele bir de iki yılda üç kuzulama dönemi oluşturulursa karlılık katlanarak artar. Onun için koyunların üreme yönetiminin çok iyi olması ve döl verimi ile ikizliği artıracak kızgınlığı toplulaştırma tekniklerinin uygulanması önem taşır.
