Koyunlarda östrojenik etkili bitkiler de zehirlenmelerde 6 kategoride toplanmaktadır. Bunlardan en yaygın ve önemli olanı yoncalardır. Yoncalar içerisinde de akdeniz yoncası daha fazla öneme sahiptir.
Akdeniz Yoncası (Trifolium Subterraneum)
Koyunlarda östrojenik etkili bitkiler de il olarak akdeniz yoncası göze batmaktadır. Akdeniz yoncası bitkisinin yapraklarında “isoflavon” isimli bitkisel öströjenler vardır. Fosfor bakımından fakir topraklarda yetişen Akdeniz yoncası östrojen bakımından daha zengindir. Bir bitki virusunun etkisi ile yoncanın yapraklarının yeşilden kırmızıya dönüştüğü dönemde de östrojen miktarı yüksek olur. Otun kurutulması halinde östrojen miktarında biraz azalma olur. Buna karşılık, silajlama işlemi östrojen miktarını birkaç kat artırıcı etki yaratır. Bitkideki östrojen miktarı mevsimlere göre de büyük farklılıklar gösterir. Nitekim, Akdeniz. yoncası bakımından zengin olan meralarda otlayan koyunların İlkbahar aylarında genellikle infertil durumda kaldıkları, Sonbaharda fertil duruma geçtikleri görülmektedir.
Akdeniz yoncası evcil hayvanlar arasında sadece koyunlarda kısırlığa neden olmaktadır. Öyle ki, bu ot bakımından zengin meralarda sürekli olarak otlayan koyunlar devamlı kısır kalabilmektedir. Bu gibi bölgelerde koyunculuk yapılamaz hale gelmektedir.
Patogenezi
Östrojenik madde östrus siklusu üzerine fazla etkin değildir. Östrus siklusları normal veya biraz uzamış olabilir. Çiftleşin koyunun gebe kalmamasının sebebi, bu toksik maddelerin cervix uteri salgılarının niteliğini değiştirmesi ve böylece spermanın ovuma doğru hareketinin aksamasından ileri gelmektedir. Bu olay, her gün 0.03 mg miktarında dietilstilbestrol verilen koyunlarda görülen tabloya benzerlik göstermektedir.
Klinik Belirtileri Nelerdir?
Çok uzun zaman Akdeniz yoncası bakımından zengin merada otlayan koyunların kuyruk kökleri normale nazaran biraz yukarı kalkık durur; vulva dudakları kalınlaşmış ve klitoris nisbeten büyümüştür. Cervix uteri ve vagina normal şekilde gevşemez. Gebelik döneminde bu otla beslenen koyunlarda doğumdan sonra maternal dystochia çok görülür. Metritis oranı yüksektir. Bazı koyunlar normal gebelik süresinin sonunda ölü kuzu doğururlar. Kuzularda mortalite oranı % 40 ‘lara kadar çıkabilir.
Kısır koyunlarda ve dişi toklularda prolapsus olaylarına rastlanabilir. Normal doğum yapmış olan koyunlarda, doğumdan aylar sonra prolapsus meydana gelebilir. Sürüde prolapsus olayları anormal derecede artış gösterir.
Sağmal durumda olmayan bazı koyunların memelerinde yapışkan kıvamda süt benzeri bir sıvı salgısı meydana gelir.
Kastre edilmiş koçların prostat ve bulbo-urethral bezler hiperplaziye uğrar ve koçlar urethra kanalı ile süt benzeri bir sıvı çıkartırlar. Rektal muayene yapıldığında, koçların prostat bezinin büyüdüğü saptanabilir. Prostat hiperplazisinin devam etmesi sonucunda vesica urinaria’da dolgunluk şekillenir. Çok ileri durumlarda vesica urinaria yırtılabilir.
Beyaz Yonca (Trifolium repens)
Koyunlarda östrojenik etkili bitkiler de beyaz yonca bitkisi meralarda çok bol rastlanan bir tırtıl türüdür. İhtiva ettiği östrojenik madde miktarı çok fazla değildir. Bu bitkinin çeşitli varieteleri arasında bazıları östrojenler bakımından zengindir. Hasat edilen çayır otu küflendiği zaman östrojen miktarı artış gösterir.
Çok fazla miktarda ve sürekli yedirildiğinde Akdeniz Yoncası zehirlenmesinde görülen tabloya benzer tablo ortaya çıkar.
Çayır Tırtılı (Trifolium pratense)
Çayır tırtılı da meralarda en çok rastlanan bitkilerden biridir. Koyunlar tarafından iştiha ile yenilir. Koyun sürülerinin tırfıl bakımından çok zengin merada sürekli otlaması halinde, koyunlar bu merada kaldıkları sürece döl tutma oranı büyük çapta azalma gösterir.
Sürekli tırfılla besleme endometrium’da hiperplazi meydana getirir.
Çayır tırtılının yol açtığı fertilite bozuklukları reversbl‘dir; Koyunlar bu meradan uzaklaştıktan 3 hafta sonra genital fonksiyonlar normalleşir.
Deli Yonca, Yabani Yonca (Trifolium denticulatum)
Yabani yoncanın çok çeşitli varieteleri vardır. Bunlar meralarda oldukça yaygın durumdadır. Bazılarında bir miktar östrojenik madde bulunabilir. Bu yonca türlerinin fotodinamik etkileri de vardır. Bu etkinin, bitkinin üzerinde yaşayan yaprak bitlerine bağlı olduğu bildirilmiştir.
İsveç Tırfılı, Melez Tırfıl (Trifolium hybridum)
İsveç tırtılı molibden konverteri bir bitkidir. Molibden bakımından zengin topraklarda yetişenlerin koyunlarda bakır noksanlığına neden olduğu bildirilmiştir.
Diğer Östrojenler
Mısır, arpa ve diğer hububat daneleri üzerinde gelişen Fusarium türü mantarlar tarafından salgılanan zearealonone veya zeranol isimli toksin de östrojenik etkilidir. Bu toksinin ihtiva eden implant preparatlar yukarda zikredilen östrojenik etkilere benzer etkiler meydana getirir.
Kaynakça
