Somatik hücre sayısında artışa nedenleri anlatmadan önce, Tank sütü somatik hücre sayısının düşük olması, etkili ve doğru meme sağlığı kontrol programının uygulandığının göstergesidir. Somatik hücre sayısı düşük süt, kaliteli süttür, bu sütten yapılan ürünlerin raf ömrü uzundur.
Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa Ülkelerinde sütün litre fiyatı belirlenir iken, sütün kalitesi dikkate alınmaktadır. Sütün kalitesine göre işletmeler ekstra bonus veya ceza almaktadır. Ülkemizde de buna benzer yasal kurallar olmakla birlikte günümüzde bu kurallar henüz uygulanmamaktadır.
Süt kalitesinin en önemli göstergeleri süt içindeki somatik hücre ve toplam bakteri sayısıdır. Ülkemizdeki süt alımı yapan kurumlar maalesef bu kriterleri henüz dikkate almamaktadır.
Çiftliklerde somatik hücre sayısı düşük süt üretmek bakım-besleme ve bazı yönetsel kararların sıkı bir şekilde alınması ve takibiyle mümkündür. Özellikle her işletme meme sağlığının korunması için kontrol programlarını ciddi şekilde uygulamalıdır. Meme sağlığı kontrol programlarının en önemli basamaklarından birisi sağımhane de sağımcılarca uygulanan prosedürlerdir. Bu nedenle sağımcıların eğitimi ve bunların meme sağlığının korunması konusunda farkındalıkları son derece önemlidir. Özellikle süt somatik hücre sayısında artışa neden olan yanlışlıkların sağımhanede yapılan hatalardan kaynaklandığı unutulmamalıdır. Çünkü somatik hücre sayısında artışa bulaşıcı mikroorganizmalar neden olur. Bu mikroorganizmalar sağıma hazırlık ve sağım sırasında bulaşır. İşletmelerde yapılan tank
Somatik hücre sayısında artışa neden 5 önemli neden şunlardır;
1. Meme başlarının temizliğinin iyi yapılmaması ve sağım başlıkları takılmadan önce meme başlarının yeterince kurulanmaması.
Sağım başlıkları takılmadan önce meme başları temiz ve yeterince kurulanmayan işletmelerde mastitis insidensi ve somatik hücre sayısı yüksektir. O nedenle en önemli sloganımız sağım başlıkları takılmadan önce temiz ve kuru meme başları olmalıdır. İneklerin meme başlarının temiz olması altlık yönetimi ve sağımhaneye giriş yollarının temizliğiyle mümkündür. O nedenle ineklerin altlıkları düzenli değiştirilmeli, günde 2 kez sağımhane yollarında birikmiş dışkı ve idrar uzaklaştırılmalıdır. Sağımhane yollarındaki birikmiş dışkı ve idrar yürüyüş sırasında memeye sıçramakta, bu durumda meme ve meme başları daha çok kirlenmektedir. Kirli meme başlarının temizliği daha zordur, zahmetlidir ve zaman almaktadır. Oysa etkili bir sağımhane yönetiminde zaman çok önemlidir. Belirtilen nedenlerden ötürü ineklerin gezinti ve dinlenme alanları ile sağımhaneye giriş yolları temiz olmalıdır.
İnekler temiz olduğunda çevresel etkenlere bağlı mastitis insidensi azalmakta hem de sağım öncesi meme başı temizliği daha kolay ve etkili yapılmaktadır. İneklerde doğru altlık yönetimi programının en önemli amacı, inekleri mümkün olduğunca temiz tutmaktır. Altlık yönetiminin etkinliğinin değerlendirilmesi için meme hijyen skoru denilen bir derecelendirme sistemi oluşturulmuştur. Bu şekilde işletmedeki yönetim programlarının etkinlikleri değerlendirilebilinir. Eğer inekler yeterince temiz değilse, o işletmede çevresel etkenlere bağlı klinik mastitisli inek sayısı fazladır.
Meme başları kirli ineklerin meme başlarının temizliği zordur, zaman almaktadır. Bazı sağımcılar temizlik için meme ve meme başlarını suyla yıkamaktadır. Etkili bir sağımhane yönetim programında meme ve meme başlarının suyla yıkanması pek önerilmez. Ancak meme başları çok kirli ise suyla yıkanması düşünülebilir. Tüm memeye su tutulduğunda, su kurulanmış meme başlarını yeniden ıslatmakta ve suyla birlikte bakteriler de sağım başlıkları yoluyla sağım borularına girmektedir. Bu sakıncasından ötürü tüm memenin yıkanması önerilmemektedir. Meme başlarının yıkanması gerekiyorsa çok az miktarda su kullanılmalı ve yıkamadan sonra meme başları iyice kurulanmalıdır. Sağım öncesi meme başı temizliğinde çok su kullanan işletmelerde mastitis insidensi ve tank sütü toplam bakteri sayısı yüksektir.
Belirtilen sakıncalarından ötürü meme başları yıkanmamalı, daldırma solüsyonlarına daldırılmalı, yaklaşık 30 sn beklendikten sonra, her inek için ayrı bir kuru bez veya tek kullanımlık peçeteyle kurulanmalıdır. Asla aynı bezle başka bir ineğin meme başları kurulanmamalı ve bezler kuru olmalıdır. Bazı işletmelerde meme başı temizliği daha iyi olur düşüncesiyle nemli bez kullanılmaktadır. Nemli bez bez kullanılan işletmelerde klinik mastitislere daha sık rastlanmaktadır (.hatırlanacağı üzere sloganımız sağım başlıkları takılmadan önce temiz ve kuru meme başlarıydı).
Sağım başlıkları takılmadan önce meme başı temizliğinin ne oranda düzgün yapıldığını nasıl anlarız diye bir soru akla gelebilir. Sağım öncesi meme başı temizliğin etkinliği, sağım başlıkları takılmadan önce meme başlarının kurulandığı havluların kirlilik oranı veya sağımdan sonra süt filtrelerine bakılarak öğrenilebilinir.
Eğer meme başlarını sildiğimiz bez çok kirleniyor veya süt filtrelerinde çok sayıda, dışkı, çamur veya sap partikülleri görülüyorsa, meme başı temizliği iyi yapılmıyor demektir. Bu kontroller ile sağımcının meme başı temizliğini ne derece doğru yaptığını öğrenmek mümkündür.
2. Sağım öncesi ve sonrası meme başı dezenfeksiyonunun doğru yapılmaması
Sağım öncesi ve sağım sonrası meme başlarının etkili bir dezenfektan solüsyona daldırılması, mastitis korunma programlarının önemli parçalarından birisidir. Sağım öncesi meme başı dezenfeksiyonu; çevresel, sağım sonrası yapılan ise bulaşıcı mikroorganizmalara bağlı mastitisleri önlemeye yöneliktir. Çünkü çevresel mikroorganizmalar meme başlarına iki sağım arasında, bulaşıcı mikroorganizmalar ise sağım öncesi temizlik ve sağım sırasında bulaşır. Bu iki grup mikrooragizmalara bağlı mastitisleri önlemek için, mutlaka sağım öncesi ve sonrası meme başlarının etkili bir şekilde dezenfeksiyonu gerekir.
Etkili meme başı dezenfeksiyonu için dezenfeksiyon amacıyla kullanılan solüsyon germisid etkili olmalı, kapların temizliğine özen gösterilmeli, meme başları dezenfektana daldırılıp 30 sn beklendikten sonra kurulanmalı ve meme başlarının %75’i (2/3’ü) dezenfektan solüsyonla kaplanmalı, sağım başlıkları çıkarıldıktan hemen sonra meme başları dezenfektan solüsyona tekrara daldırılmalıdır. Çünkü sağımdan bir saat sonrasına kadar meme başı kanalı açıktır, bu sürede bakteriler meme içine kolayca girebilir. Meme başlarının dezenfektanla nasıl kaplandığı veya sağımcının bu işi hangi doğrulukla yaptığı şu şekilde öğrenilebilinir. Daldırmadan sonra meme başlarının etrafı bir kağıt peçeteyle çepe çevre sarılır, sonra peçete açılıp bakılır, eğer arada solüsyonun temas etmediği alanlar görülürse, meme başı derisi yeterince dezenfektanla kaplanmamıştır. Bu şekil dezenfeksiyondan beklenen fayda pek sağlanamaz.
Meme başı dezenfeksiyonu daldırma veya püskürtme şeklinde yapılmaktadır. Daldırma şeklindeki uygulama hem daha etkin, hem de kullanılan dezenfektan solüsyon miktarı azdır. Püskürtme şeklindeki uygulamada meme başı derisi tam olarak solüsyonla kaplanmaz. Meme başı derisinin tamamen dezenfektanla kaplanması için birkaç farklı açıdan püskürtme yapılmalıdır. Bu da zaman alır. Püskürtme yönteminin bir başka dezavantajı da meme başı dışında memeyi ıslatmasıdır. Bu durumda meme başlarının kuruluğunun sağlanması zorlaşmaktadır.
3. Meme başı uyarımından çok kısa veya uzun zaman sonra sağım başlıklarının takılması
Meme başı uyarımı yapıldıktan çok kısa veya çok uzun süre sağım başladığında, memeden yeterince süt alınmaz veya sağım süresi uzar. Sağım başlıklarının takılmasının zamanlaması iyi bir sağım prosedürünün ilk adımıdır.
İneklerde sütün indirilmesi oksitosin etkisiyle olmaktadır. Oksitosin alveollerin etrafındaki kasları sıkıştırarak, alveoler boşluktaki sütü akıtıcı kanallara yönlendirir, bu şekilde sütü başından sağmak mümkün olur. Oksitosin meme başı uyarımından 60 sn sonra kanda en yüksek seviyeye ulaşır ve etkisi ortalama 6-7 dk sürer. Bu nedenle sağım 6-7 dk içinde tamamlanmalıdır. Sağımın 6 dk içinde tamamlanması için meme başı uyarımından 1-1.5 dk sonra sağım başlıkları takılarak, sağım başlatılmalıdır.
4. Kontamine El ile Bakterilerin Yayılması
S. aureus gibi bulaşıcı mikroorganizmalar el içi derisinde yaşarlar (özellikle el derisinde çatlak ve yara varsa), sağıma hazırlık ve sağım sırasında elden memeye bulaşarak, mastitise neden olurlar. Bu nedenle sağımcıların eldiven giymesi, son derece önemlidir. Nitril veya Latex eldivenlerin yüzeyi düz olduğundan, bakteriler eldiven yüzeyine tutunamaz ve bu nedenle de elden memeye bulaşma pek mümkün olmaz. Sağımcıların sağım öncesi eldiven giymesi, hem bulaşıcı mikroorganizmaların bulaşmasını hem de sağımcının el derisinin sağlığının korunmasına yardım eder. Ayrıca eldiven giymiş bir elin dezenfeksiyonu çıplak ele oranla da daha kolaydır. Bu konuda sağımcının dikkat edeceği bir başka önemli nokta da bir grubun sağımı tamamlandığında diğer grup için eldivenlerin değiştirilmesidir. Yapılan bir çalışmada sağımcının eldiven giymesinin mastitislerin sürü içinde yayılması üzerine etkisi araştırılmış (başka ekstra hiçbir değişiklik yapılmamış), çalışma sonucunda sadece eldiven giymenin, sürü içinde mastitisin yayılmasını önemli oranda azalttığı tesbit edilmiş ve sağımcının eldiven giymesinin önemine dikkat çekilmiştir.
5. Aşırı Sağım
Sağımhanede yapılan önemli yanlışlardan bir diğeri de aşırı sağımdır. Aşırı sağım memede sağım tamamlandıktan sonra sağım başlıklarının hemen çıkartılmamasıdır (sağım tamamlandıktan sonra memede ortalama 300-400 ml kadar süt kalır). Sağım bittikten sonra sağım başlıkları hemen çıkartılmazsa sağım başlıklarının kayması ve vakumun meme başı derisine olan travmatik etkisi artar. Sonucunda meme başı derisi zarar görür, zarar görmüş bölgelere bulaşıcı bakteriler kolonize olur, bu bölgelerde hızla çoğalır ve sonucunda meme içi enfeksiyon olasılığı artar. Günümüzde aşırı sağımdan kaçınmak için birçok sağım sisteminde sağım makinalarının başlıkları, sağım tamamlandıktan hemen sonra meme başlarından ayrılacak şekilde dizayn edilmiştir.
Sonuç olarak tank sütünde somatik hücre sayısında artışa neden yanlışlar genellikle sağımhane yönetimindeki eksiklik veya hatalara bağlıdır. Sağımhane yönetim programlarında sağımcının eğitimi ve motivasyonu son derece önemlidir. Avrupa ve Amerikada büyük işletmelerde sağımcıların eğitimine ve ilgili konularda farkındalıklarına önem verilmektedir, malesef ülkemiz için aynı şeyi söylemek pek mümkün değildir. Tecrübelerimden rahatlıkla söyleyebilirim ki, ön sütün muayenesinin önemi bile sağımcı ve işletme yönetimince yeterince bilinmemekte, ön sütün muayenesi zaman aldığı gerekçesiyle bazı işletmelerde yapılmamaktadır. Birçok sağımcıyla yaptığım anket çalışmasında sağımcıların önemli bölümünün ön sütün muayenesinin, sağım öncesi ve sonrası meme başı dezenfeksiyonunun ve eldiven giyilmesinin önemini bilmediklerini tesbit etmiştim.
Prof.Dr. Ayhan BAŞTAN
Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi
Doğum ve Jinekoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi
abastan@ankara.edu.tr