Prosimian, Chordataların Craniata grubu, Gnathostoma alt filumu, Tetrapoda üst sınıfı, Mammalia sınıfı, Primates takımı, Prosimiae alttakımı, Tupaiidae familyasına ait ağaç maymunları ve Lemuridae, Indriidae, Lorisidae, Tarsiidae familyalarına ait prosimianlar laboratuvarda kullanım amacıyla üretilirler.
Prosimian Genel Özellikleri
Prosimian primatlar (lemur, bushbaby, loris, tarsier) ve ağaç fareleri (tree shrew) yaklaşık 66 farklı türü içeren iki ayrı memeli grubudur.
Lemurlar Madagaskar adasının, Bushbabyler Afrika’da, Saharanın güneyindeki bölgelerin, Lorisesler Batı ve Orta Afrika, Güney Hindistan ve Güneydoğu Asya’nın ormanlık bölgelerinin, Tarsierler Güneydoğu Asyada Borneo, Sumatra, Filipinler, Sulawesi adalarının, Ağaç Fareleri ise Güney Asya’da, Hindistan’dan Filipinler, Borneo ve Sumatra arasındaki bölgenin yerli hayvanlarıdır. Prosimianlar gerçek arboreal hayvanlardandır ama Ağaç fareleri yarı terrestrialdir.
Kıllar genellikle kalındır. İşitme duyuları iyi gelişmiştir. Gözleri büyüktür.
Anatomik Özellikleri
Ağaç fareleri (Tree shrew) son derece ilkel kalmıştırlar. Bu nedenle onların prosimian değil, ayrı bir takım, Scandentia ya da Tupoaioidea, olarak sınıflandırılması daha uygun olmaktadır. Kısa burunlu, küçük kulaklı, büyük beyinli, öne yerleşmiş gözleri, kötü gelişmiş pençeleri ve uzun ve sık kıllı kuyrukları olan hayvanlardır. Kuyruk tutunucu özellikte değildir. Ağaç fareleri keskin görüşlüdür ve renkleri ayırır. Primatlar gibi onlar da ön bacaklarını kullanarak uçan böcekleri yakalar, yemlerini ön ayaklarıyla tutarak yer. Sincapları andırırlar. El ve ayaklarda 5 er parmak vardır. Ayak tabanı çıplak ve tüberküllüdür. Üst kesici dişleri büyük, diş formülleri: 2/3, 1/1, 3/3, 3/3 şeklindedir.
- Prosimianlarda baş uzun ve genellikle burun sivridir.
- Tüm prosimianlarda gözler ileriye dönük, stereoskopik görüşlüdür.
- Kulaklar büyük ve hareketlidir. Arka üyeleri daha uzundur.
- Diş formülleri 2/2, 1/1, 3/3, 3/3 şeklindedir.
- Bazı ailelerde alt çenede köpek dişi yoktur.
- El ve ayaklarında 5 er parmak vardır. İkinci parmakları küçük, dördüncü parmakları ise uzundur. Eller ve ayaklar tutunabilir ve tırnaklar yassılaşmıştır. Genellikle yemlerini elleriyle tutar ve ayaklarıyla sımsıkı tutunur.
Hemen tüm brosimianlar arborealdir ama birçok tür karşıya geçişlerde ve yem aramak için düzenli olarak yere iner. Nokturnal olanlar renkleri ayıramaz fakat çok hafif ışığı bile fark eder.
Gerek ağaç fareleri ve gerekse prosimianlarda ergin erkekler genellikle dişilerden biraz daha ağır ve sosyal olarak dominanttır. Bazı lemurlarda dişilerin daha büyük olduğu ve sosyal organizasyonda erkeklerin yerine geçtiği bildirilmektedir.
Canlı ağırlıklar türlere göre 45 g dan (ptilocercus lowii, Galago demidovii, Microcebus murinus) 1600 g (Perodicticus potto, Galago crassicaudatus) a kadar değişir. Yaşam süreleri de yine türe bağlı olarak 6-18 yıl arasında değişmektedir.
Prosimian Fizyolojik Özellikler
Ağaç fareleri ve prosimianlar insektivor ve omnivordur. Birçok ağaç faresi yemlerini ormanda, ağaç diplerindeki yaprak döküntüleri arasında, uzun burnu ve keskin pençelerinin yardımıyla bulur. Ağaç farelerinin kimi terrestrial, kimi ise gerçek arborealdir. Genel olarak arboreal türler terrestrial türlerden daha küçüktür. Prosimian çoğunlukla nokturnal, bazı türler ise diurnaldır. Yaşama alanlarında sekretif özellikler gösterirler.
Canlı ağırlığı 1 kg dan büyük olan türler daha yüksek enerjili yemlerle, tercihen böcek ve meyvelerle beslenirler. Genelde yalnız yaşama eğilimindedir. Küçüklerde ise grup halinde yaşama tercih edilir.
Ağaç fareleri ya da Prosimianları laboratuvarda yetiştirmek önemli ölçüde onların gereksinimlerini karşılamak için sağlanan bakım-yönetim ve besleme koşularına bağlıdır. Bazı prosimian türleri beslenme özellikleri ve metabolizması yönünden mevsimsel etkiler gösterir. Bu türlerde hava sıcaklığı düşmeye başlayınca hayvanlarda metabolik hız azalır ve hayvanlar kış uykusuna yatarlar.
Genetik Özellikler
Prosimian ya da ağaç faresinde bir damızlık sürü oluşturmak için orijinlerini bilmek gerekir. Aksi halde hata yapılarak genetik karışmalara yol açılabilir. Yakın akraba türlerde ayırım yapmak aşırı derece de güçtür.
Mikrobiyolojik Özellikler
Ağaç fareleri ve prosimianlarda mikrobiyolojik yönden tanımlanmış gruplara rastlanmamıştır. Onlar ağırlıklı olarak doğadan yakalanmakta, kısmen de yapay ortamlarda konvensiyonel olarak üretilmektedir.
Prosimian Biyolojik Özellikleri
Üreme
Ağaç farelerinde cinsel olgunluk yaşı 4 aydır. Hayvanlar yılın herhangi bir zamanında östrus gösterebilir ve üreyebilirler. Östrus süresi 8-14 gündür. Gebelik 41-51 gün sürer. Bir doğumda 1-3, ortalama 2 yavru doğurmaktadır. Doğumlar arası süre de kısadır. Postpartum östrus görülebilir. Yavrular gelişmemiştir. Beden örtüsü yoktur. Gözler, kulaklar açılmamıştır.
Buna karşın prosimianlarda ağaç farelerinin tam tersi bir üreme performansı gözlenmektedir. Cinsel olgunluk yaşı Microcebus murinus’ta (fare lemuru) 6-8 aydan, Perodictus potto’da 18 aya kadar değişmektedir. Mevsimsel östrus yoktur ama türe göre bazı mevsimlerde doğumların yoğunlaştığı görülmektedir. Prosimianlarda 30-55 gün gibi uzun bir östrus siklusu vardır. Gebelik süresi de türler arasında 60 günden 193 güne kadar değişmektedir. Bunlarda da büyük ölçüde postpartum Ostrus görülmektedir. Genellikle 1-2 yavru doğururlar. Yavrular gelişmiş, gözleri ve kulakları açık, bedenleri tüylü olarak doğarlar.
İlkel primatlarda dişiler östrusta olmadığı zaman veya doğum yaptıktan sonra, vulva alanı yassı, beyaz ve kapalıdır. Üretim siklusu aşamalarında vajinal açılma ve vulvada kırmızılaşma, östrusra ise şişme görülür. Erkeklerin üreme koşulları bazen testikular büyüme ile belirlenir. Gebelik ağırlık artışı ve karnın belirgin derecede büyümesi ile fark edilir. Östrus davranışlar incelenerek de anlaşılır.
Lemurlar da mevsimsel üreme modeli gözlenir. Yetiştirme koşullarının uygun olduğunu anlamak için erkektre testislerin büyümesi kontrol edilmelidir. Çiftleşmenin başarı şansı dişinin erkeğin kafesine götürülüp, sonra ayrılmasıyla artar.
Doğumlar genellikle inaktif periyod olan gündüz oluşur.
Prosimian Büyüme ve Gelişme
Ağaç farelerinde yavrular tüysüz, gözleri ve kulakları kapalı, yani gelişmemiş olarak doğar. Doğum ağırlığı 14-20 g dır. Buna rağmen ağaç faresinde annenin yavruya direkt bakımı minimumdur. Anne doğumdan sonra yavrularını kendi yuvasından ayrı olan ve özel hazırladığı yuvaya yerleştirir. Yavruları, anne 2 gün aralıklarla, sabah erken saatte 5-10 dakikalık bir süre için emzirir. Böylece yavrularını bol sütle beslemiş olur. Doğumdan 10 gün sonra kulakları, 20 gün sonra gözleri açılır. Yavru kesinlikle anne tarafından taşınmaz. Yaklaşık 33 günlük laktasyon süresinin sonunda yavrular yuvayı gündüzleri terk ederek geceleri uyumak için yuvalarına geri döner. Birkaç gün sonra ise diğer grupların barındırıldığı yerlere aktarılır. Başlangıçtaki gelişmemişliğinin aksine ağaç fareleri hızla büyür ve 4 aylık yaş civarında ergenliğe ulaşır.
Prosimianlar da ise yavrular gelişmiş doğarlar ama yaşamlarının ilk 1 haftasında pasiftirler. Dişi yavrularını bir yuvada doğurur ama ilk hafta boyunca onları ağzıyla yuva içinde bir yerden başka bir yere taşır. Onları dalların üzerine bırakır. İkinci haftada yavrular aktivitelerini geliştirirler. İkinci haftadan sonra yavrular zamanın çoğunu yuva dışında geçirmeye başlar. Tüylerini düzeltme, oynama gibi davranışlarla başlayan aktivite aşaması 3-4 haftalık yaşta belirginleşir ve hayvan yürür, zıplar. Katı yemleri yemeye ve sosyal davranış modelleri geliştirmeye başlar. Laktasyon süresi türlere göre 40-45 günden 70-80 güne kadardır. Promisianlar da da gelişim nispeten hızlıdır ve türe göre değişmekle birlikte genellikle cinsel olgunluk yaşı 8-10 aylık yaştır.
Kaynaklar
- Anonymous (1985): Guide for the Care and Use of Laboratory Animals. National Institutes of Health Publication, No: 86-23.
- Clifford D.H (1984): Preanesthesia, Anesthesia, Analgesia and Euthanasia Ch 18, in Laboratory Animal Medicine, Academyc Press Inc.
- Hendrickx A,G, Kraemer 0.0 (1970): Primates Ch 18, in Reproduction and Breeding Techniques for Laboratory Animals, Ed by Hafez E.SE, Lea and Febiger, Philadelphia.
- Kuru M (1987): Omurgalı Hayvanlar Atatürk Üniv. Basımevi, Erzurum.
- Phyllis C.J (1968): Primates-Studies in Adaptation and Variability. Hoh, Rinehart and Wınston, Inc. NewYork.
- Reinhardt V (1997): Comfortable Quan‘ers for Laboratory Animals. Animal Welfare Institute, Washington
- Reinhardt V, Seelig D (1998): Environmental Enhancement for Caged Rhesus Macaques. Animal Welfare Institute, Washington
- Ruch T.C (1959): Diseases of Laboratory Primates. W.B.Saunder Co. London
- Wagenen G. van (1950): The MonkeyCh 1, in The Care and Breeding of Laboratory Animals, Ed by Farris E.J, John Wiley and Sons Inc, NewYork.
- Whitney R.A, Wickings E.J (1989): Macaques and Other Old World Simians. Ch 40, in UFAW Handbook on the Care and Management of Laboratory Animals. Ed by Poole TB. and Robinson R. Longman Groups UK Limited, England.
- Zutphen FM. van, Baumans V, Beynen A.C (1993): Principles of Laboratory Animal Science. Elsevier Science Publishers,B.V. Netherlands.
- Laboratuvar Hayvanları Bilimi Prof.Dr. Öznur Poyraz 2000 Ankara (Kardelen Ofset), 359-362.