Ötanazi insancıl, merhametli ve ağrısız olarak hayvanların öldürülmesini tanımlayan veteriner hekimlik mesleğinde kullanılan bir terimdir. Değişik amaçlarla hayvanların öldürülmesini ifade eden başka terimlerde vardır. Beslenme ve hastalıkların eradikasyonu için hayvanların öldürümesine ‘kesim‘, yalnız beslenme için evde veya mezbahada öldürülmesine ‘kasaplık‘ terimleri de kullanılmaktadır. Besi dışında kürk, deri, yağ ve diş gibi ekonomik değeri olan hayvansal maddelerin elde edilmesi amacıyla yapılan öldürmelere ‘hasat‘ olarak kullanılmaktadır. Beslenme veya sportif eğlence amaçlı olarak yaban hayvanları ve balıkların öldürülmesine ‘avlanma veya balık avlama‘ terimleri kullanılmaktadır. Bir sürüdeki yaşlı, zayıf veya az verimli evcil hayvanların öldürülmesine ‘ayıklama‘, insan sağlığını tehdit eden hayvan hastalıkları, parazitler veya istenmeyen diğer canlıların tamamen öldürülmesine ‘imha‘ terimleri kullanılmaktadır.
Ötanazi, Veteriner Hekimliğinde en üzücü ve istenmeyen bir uygulamadır. Bu uygulama üzücüde olsa maalesef gerekli yerlerde yapılması gerekmektedir. Veteriner Hekim ötanazi gerektiren durumlarda, ötanazi yapmaya karar verir ve hayvan sahibinin bu konuda ki isteğini yerine getirmesi gerekmektedir. Burada asıl olan hayvan sahibinin isteği yeterli değildir gerçekten ötanazi gerektiren bir durum varsa Veteriner Hekim ötanaziyi yapar aksi durumda hiç bir şekilde Veteriner Hekim bu konuda zorlanamaz.
Veteriner Hekimler, hayvan sahibi veya yetkili kıldığı hukuk temsilcisinin yazılı iznini almadan kesinlikle ötanazi yapmamalılıdır.
İdeal bir ötanazi aracı, aşağıdaki özellikleri taşımalıdır;
- Gereksiz anksiete, endişe, korku, çabalama, bağırma, kas spazmları veya otonom faaliyetleri ile klinik belirtiler doğurmamalıdır.
- Ağrıya sebep vermemelidir.
- Etki etme süresi çok hızlı olmalıdır.
- Güvenilir ve kontrolleri yapılmış olmalıdır.
- Eğitilmiş kişiler tarafından kullanılmalıdır.
- Eğitilmiş kişilerin kullanmasında zorluk çıkarmıyacak derecede kullanımı kolay olmalıdır.
- İnsanların ilaçları farklı sebeplerde kullanacak ilaçlardan olmamalıdır. Eğer kullanılan ilaç bu durumda ise kilitli ve gizli yerlerde saklanmalıdır.
- Sanitasyon ve çevre bulaşması sorunları olmamalıdır.
- Postmortem incelemeyi karıştıracak doku değişimlerine neden olmamalıdır. Doku rezidüleri daha sonra yapılabilecek toksikolojik testleri engellememelidir.
Ötanazi İçin Kullanılan İlaçlar ve Diğer Yöntemler
Barbitüratlar
Bu maddeler diğer ilaçlara göre ötanazi için gerekli özelliklere daha fazla sahiptir. İntravenöz yolla pentobarbital sodyum enjeksiyonu uyumlu ve hızlı bir bilinçsizlik doğurur. Yüksek dozda barbitürat, solunum ve vazomotor merkezleri depresyona uğratarak ölüme neden olur. Hayvan hızlı bir sıra dahilinde gevşer, gözlerini kapatır ve solunum durur. İntravenöz verildiği gibi, intraperitoneal, intrapleura] veya intrakaidiyal yollarla da uygulanabilir.
Barbitüratlar küçük hayvanlarda bireysel öldürmeler için uygundur; kitlesel öldürmelerde elverişsizdir, çünkü profesyonel denetim ve gözetimi gerektirir. Köpek ve kedilerde pentobarbital-fenitoin veya sekobarbital-dibukain karışımları ötanazi için daha uygiındur.
Kloral Hidrat
Bu madde etkisinin yavaş başlaması, tutma güçlükleri, kas spazmları doğurması ve hayvanların ses çıkarması dolayısıyla bu amaçla pek öngörülmemekle birlikte, bir trankilizanla premedikasyon yapıldıktan sonra hayvan uygun bir şekilde kloral hidratla ötanazi yapılır. Etkinin yavaş başlaması ve doku irkiltisi yapması nedeniyle kloral hidrat intravenöz uygulanmalıdır. Trankilizanlarla veya diğer santral sinir sistemi deprezanlarıyla kombine uygulama, bireysel ötanazide büyük ve küçük hayvanlar için uygundur.
Barbitürat, Kloral Hidrat, Magnezyum Sülfat Karışımı
Pentobarbital sodyum ile diğerlerinin karışımı, intravenöz enjeksiyonla, büyük hayvanların anestezide yaygın bir şekilde kullanılır. Kanatlılarda i.m. uygulanır. Bu karışım yüksek dozda uygulanırsa hızlı bir şekilde solunum ve kalp durması ile kas gevşemesi meydana getirir. Kloral hidratın yalnız verilmesindense bu karışımın kullanılması daha doğrudur.
T-61 Ötanazi Çözeltisi
T-61 ötanazi çözeltisinde %20 N-2 (methoxyphenyl)-2-ethylbutyl-t-hydroxybutyramide, %5,44 ‘methylene biscyclohexyl-trimethyl ammoniumiodide veya %0.5 tetracaine hydrochloride karışımıdır.
Formamidli sulu çözeltisi olan bir preperattır. Solüsyon atlar, kuşlar, laboratuvar hayvanları, köpek ve kedilerin ötanazisi için kullanılır. T-61 köpek ve kedilere intravenöz uygulanır.
İnhalasyon Anestezikler
Eter, kloroform, halotan ve metoksifiuran genç kedi ve köpekler, kuşlar, kemiriciler ve özellikle deney hayvanlarının öldürülmesi için uygundur. Kapalı bir kap içerisinde uygulama yapıldığında sakin ve ağrısız bir ölüm meydana gelir. Yalnız, başlangıçta irkiltici etkileri nedeniyle preanestetik bir uyarı olabilir. İnhalasyon anestezikleri özellikle fare, rat ve hamster gibi deney hayvanlarının ötanazisi için uygundur. Bu ilaçların büyük hayvanlara uygulanması zordur.
Karbon Monoksid
Bir gaz odasında köpek ve kedilerde karbon monoksid ile ötanazi verilebilir.
Karbon Dioksid
Bu gaz, kesim öncesinde domuzların duyarsız hale getirilmesi için kullanılmıştır. Domuzlar bir konveyor kayışına yerleştirilir ve karbon dioksidli gaz odasına sevk edilir. Odadan çıkan hayvan bilinçsizdir ve ağrısız olarak kesim yapılabilir. Gerekli donanım varsa sığır ve koyunlar için de bu yöntem uygulanabilir. Diğer küçük hayvanlar için gaz odada tutularak ötanazi yapılır.
Nitrojen
Nitrojen köpek, tavşan ve amerikan vizonu gibi hayvanların ötanazisi için kullamlabilmektedir. Ortamda hava yerine nitrojen olduğu zaman, köpeklerde hipoksi oluşur ve sonuçta ölüm şekillenir. Nitrojen gazının özellikle yeni doğmuş ve 4 aylıktan daha küçük hayvanlarda kullanılması pek önerilmez. Bazı ülkelerde yasaklanmıştır.
Elektrik
Büyük hayvanların elektrik akımı ile öldürülmesi zaman alıcı, tehlikeli bir işlemdir. Elektrik verildiğinde oluşan kollaps ve konvülziyonlar, görenler üzerinde olumsuz bir etki bırakır. Bu yüzden konvülziyonları önlemek için nöyromusküler blokaj yapan bir ilaç kullanılabilir. Elektrik şoku hindi ve diğer hayvanlarda kesimden önce kullanılmakla beraber ötanazi için pek tutulmamıştır.
Mermi
Büyük hayvanlar başından kurşunlandığında ölüm ani olur. Bu işlem iç açıcı olmamakla birlikte insancıl kabul edilmektedir. Ancak, merminin hedefinin iyi ayarlanması gerekir. Tek tırnaklı hayvanlarda, gözlerden karşı taraftaki kulağa giden hatların baş üzerinde kesiştiği noktaya nişan alınır. Çünkü en yüksek vitalite bu kesimdir. Bu yöntem küçük hayvanlarda önerilmez.
Vakum
Bazı ülkelerde vakum odalarının kullanımı, uygun olmaması nedeniyle kanunen yasaklanmıştır. Köpek, kedi ve diğer küçük türlerin ötanazisi için önemini yitirmiştir.
Elektromanyetik Dalga Radyasyonu
Küçük laboratuvar hayvanlarının kafatasın da hedeflenen yere mikrodalga ışınları verildiğinde çok kısa sürede ötanazi oluşur. Uygun olmamakla birlikte laboratuvar hayvanlarında kullanılan bir yöntemdir.
Ötanazide Kullanılmaması Gereken İlaçlar ve Araçlar
Büyük hayvanlar için inhalasyon anestezikleri
Güçlüğü ve ekonomik olmaması nedeniyle inhalasyon anestezikleri büyük hayvanlarda ötanazi için pek uygun görülmez. Premedikasyon yapılmamışsa hayvan huysuzlaşır, uygulayıcılar için tehlikeli olur. Premedikasyon yapılsa bile, anestezide olduğu şekilde, tüm işlemin güçlüğü dolayısıyla başka bir ötanazi yöntemi tercih edilir.
İntravenöz uçucu anestezikler
Bu işlem, hızlı ve insancıl bir ötanazi metodu gibi görünmektedir. Bununla beraber, eter intravenöz yolla enjekte edilirse köpekte yoğun bir hemoliz, aşırı uyarı, çabalama ve bağırmalara neden olmaktadır.
Nitrojen ve Diger İnert Gazlar
Minklerden kürk elde edilirken nitrojen kullanılmıştır. Bu durumda, 1.5 dakikada bilinçsizlik, 5 dakika içinde de ölüm meydana gelir. Buna karşılık, nitrojen gazı tavsiye edilmemektedir.
Magnezyum Sülfat
Tek başına kullanıldığında bir santral sinir sistemi deprezam olmaktan çok miyokard deprezanı ve nöyromusküler blokaj yapıcıdır. Magnezyum iyonu, beyine direkt uygulanıldığında santral sinapsları bloke edebilmekle birlikte, bu iyon kan-beyin engelini kolayca geçemez. İntravenöz verilince, hayvanı kollapsa sokmadan önce aşırı uyarı, alarm, çabalama ve bağırmaya neden olabilir. Ölüm, miyokard depresyonu ve solunum kaslarının işlevini yapmamasından ileri gelir. Beyin, anoksemik anoksiye girinceye kadar hayvanın bilinci yerindedir. Magnezyum sülfat, ötanazi için yalnız pentobarbital ve kloralhidrat gibi deprezanlarla kombine edilerek kullanılmalıdır.
Kürariform İlaçlar
d-Tubokürarin, gallamin, dekametonyum ve suksinilkolin gibi ilaçlar, nöyromusküler paraliz nedeniyle hızla kollapsa yol açar. Bilinç etkilenmez. Ölüm, anoksemik anoksi sonucudur ve solunum kaslarının felci nedeniyle meydana gelir. Bu maddeler hayvan öldürmede kullanılmamalıdır. Ancak, pentobarbital ve benzeri bir deprezanın intravenöz yolla uygulanmasından önce, hayvanın zapt edilmesi için uygun dozlarda verilebilir. Ayrıca, ötanazi silahlarının kullanılmasından hemen önce hayvanın yere düşürüllmesinde de yararlı olur.
Narkotik Analjezikler
Morfin ve etorfin gibi afyon türevleri, analjezikler benzeri bir santral depresyon yapar. Hunların yüksek dozları, medulladaki solunum merkezlerini deprese ederek ölüme yol açar. Bazı türlerde bu ilaçların yüksek dozları eksitasyon doğurur. Günümüzde, ötanazi için bu ilaçlar tavsiye edilmemektedir. Çeşitli analjezik-trankilizan ilaçlarla kombinasyonları da önerilmemektedir. Buna rağmen, fil veya diğer büyük egzotik türlerin ötanazisi için uzaktan atılabilen bir enjektör ile etorfin ve karfentanil gibi güçlü opiatlar kullanılabilir.
Trankilizanlar ve Sedatifler
Majör trankilizanlar, yüksek dozlarda verilirse ekstra piramidal yan etkiler yapar. Her iki gruptaki ilaçlar, hipotansiyon ve santral sinir sistemi depresyonu yapabilmektedir, fakat analjezi meydana getirmez. Öldürmek için büyük dozlar gerekir. Ötanazi için uygulanacak bazı ilaçlardan önce premedikan olarak kullanılabilir.
Santral Kas Gevşeticiler
Santral deprezan etkileri vardır, ancak depresif etki başlıca medulla spinaliste meydana gelir. Beyin depresyonu için büyük dozları gereklidir. Bu durum oluşmadan önce hayvanda felç ve solunum sıkıntısı başlar.
Striknin
Köpek ve kediler striknine duyarlıdır. Striknin, konvülzan bir zehirdir; bilinç üzerinde depresyon yapmaz. Ölüm, solunum kaslarının felci sonucunda anoksemik anoksiden ileri gelir. Striknin evcil hayvanlara saldıran yırtıcı hayvanların ve rodentlerin öldürülmesinde kullanılır; ötanazi için uygun ve insancıl değildir.
Nikotin
Köpekleri zapt etmek için atılan şırıngalar içinde nikotin sülfat kullanılmaktadır. Köpekleri öldürmek amacıyla da kullanılmıştır. Nikotin, tedavi indeksinin düşük olması ve hayvanların aşırı duyarlılığı nedeniyle tehlikeli bir alkaloiddir. Bilinç kaybolmadan önce hayvanda anoksemik anoksi oluşur. Nikotinin etkisi çok çabuktur, ama ölüm insancıl değildir; personel için de tehlike yaratır.
Siyanür Gazı ve Çözeltisi
İdam mahkumları için uygulaması olan bu gazın hayvanlarda ötanazi için uygun olacağı düşünülmüştür. Hayvanda şiddetli solunum güçlüğü ve konvülziyonlar doğurur. Siyanür, histotoksik anoksi doğurarak çabucak öldürür. Kan dolaşımındaki oksijenden hücreler yararlanamaz; beyin birkaç dakika içinde bu durumdan etkilenir. Ötanazi için uygun değildir. Hidrojen sülfür gazı ve sülfid enjeksiyonları da siyanür gibi etkir ve aynı sakıncaları vardır.
Kalbe Etkiyen İlaçlar
Dijital, kalsiyum, kobalt gibi miyokard uyarıcıları ve potasyum, magnezyum iyonları gibi miyokard deprezanları kalbi durdurarak ölüme neden olur. Analjezik değildir ve bilinç kaybı oluşturmaz. Bu nedenlerle ötanazi için kullanılmamalıdır.
Küçük hayvanlar için elektrik
Hayvana çok iyi premedikasyon yapılmadıkça ve zapt edilmedikçe elektrik uygulanmasına güvenilmez. Bu güçlüklerine katlanılırsa ötanazi için kullanılabilir.
Suda Boğma
Bu şekilde hayvan öldürmek kesinlikle insancıl değildir.
Hava Embolisi
Kan dolaşımına hava enjeksiyonu, beyinin belli alanlarına ve miyokard dolaşımına ulaşırsa hayvanın ölümüne yol açar. Hayvanlarda aşırı uyarı, ağrı ve çabalama meydana gelir. Bu yöntem, küçük laboratuvar hayvanları için etkili olabilir, ama büyük hayvanlarda etkisizdir. Hayvanlarda ötanazi amacıyla hava enjeksiyonundan daha güvenli ve iyi yöntemler olduğu için bu metod uygulanmamalıdır.
Ekssanguinasyon
Başka araç ve ilaçlarla önceden hayvan bilinçsiz hale getirilmedikçe bu işlem ötanazi için uygun ve insancıl görülmemektedir.