Oksitosinin kullanıldığı yerler ve dozları hakkında maddeler halinde izah etmeye çalışacağız.
Doğumu uyarmak
A. Kısraklarda;
Doğumu başlatmak amacıyla en çok kullanılan ilaç oksitosindir. Farklı bir yaklaşımla, oksitosinin de en çok kullanıldığı hayvan türü kısraklardır. Dozu 2,5-140 IU olup veriliş yoluna göre değişir. En çok kas içi, damar içi ve deri altı yoldan kullanılmaktadır. Uygulama sıklığı değişkendir. Kısraklarda önerilen doz ve veriliş şekillerine örnekler aşağıda verilmiştir;
- Serviks kapalı ise 4-6 mg östradiol sipionat veya dietilstilbestrol verilir. Bundan 12-24 saat sonrasında oksitosin 10 IU damar içi her 15-30 dakikada bir yavaş olarak verilmelidir.Kesin sonuç için 4-6 tekrar gerekebilir. Eğer, servikal açılma gerçekleşmişse oksitosinin dozu 20 IU’ye çıkarılabilir. Servikal açılma en az 2 cm kadarsa 40-60 IU damar içi kullanımı önerilir. Ancak, yine de kısraklarda daima aynı amaçla 20 IU gibi daha düşük dozlar verilmelidir.
- Doğumun birinci evresinde, oksitosinin 40-60 IU gibi yüksek dozları tartışmalıdır. Kas içi, damar içi ve deri altı yoldan 2,5-20 IU gibi düşük dozda her 15 dakikada bir verilmesi daha iyi kasılmalar sağlar ve fizyolojik doğum benzeri bir uyarım gerçekleştirir.
- 30-60 ml serum fizyolojik içinde 2,5-10 IU oksitosin her 20 dakikada bir veya 1 litre serum fizyolojik içinde 60-120 IU oksitosinin 1 IU/dakika şeklinde uygulanması en iyisidir ancak bu tarzın uygulama zorluğu vardır.
- Kısrak doğuma hazırsa 2-10 IU gibi düşük doz oksitosin damar içi ve yavaş verilirse 30-90 dakikada doğum başlar. Bu amaçla, 40-100 IU kas içi veya damar içi de verilebilir.
- Kısraklara 120 IU verilirse 15-60 dakika sonra doğum başlar.Ancak, yüksek dozda oksitosin uygulamasıyla doğumu başlatmada fetal hatalı gelişler önemli bir problemdir.
- Serviks elle açıldıktan sonra 20-40 IU oksitosin damar içi verilirse doğum başlayabilir.
- Kas içi veya damar içi 10-15 IU oksitosin verilip 20 dakika aralıklarla doz tekrarı yapılabilir.Burada toplam doz 75 IU’yi geçmemelidir.
- 75 IU oksitosin kas içi yapılarak doğum uyarılabilir.
- Damar içi 1 litre serum fizyolojik içinde 1 IU/dakika şeklinde oksitosin toplamda 75 IU’yi geçmemelidir.
B. Eşeklerde;
Gebelik 340 günü aştığında 2,5 IU tekrarlayan dozlarda verilirse serviks açılır ve doğum başlar.
C. Kedi ve köpeklerde;
- Kedilerde 3-5 IU oksitosin kas içi 20-30 dakika aralıklarla verilir.Serviks kapalıysa bu tür bir uygulama risklidir.
- Kedilerde güç doğumlarda, öncelikle %10’luk kalsiyum glükonattan 0,5-2 ml deri altı veya damar içi verilir. Bundan sonra 0,10-0,25 IU deri altı veya kas içi oksitosin verilmesi önerilir.
- Kedilerde 2 IU kas içi veya damar içi verilebilir.
- Kedi ve köpeklerde 5-10 IU damar içi kullanılır.Bazılarına göre ise 5 IU kedi ve köpekler için aşırı doz kabul edilmektedir. Tetanilere neden olabileceği ileri sürülmektedir. Bunun yerine 0,1-0,25 IU gibi düşük dozları 30-40 dakikalık tekrarlar halinde ve toplam doz olarak 5 IU’yi aşmayacak şekilde kas içi veya deri altı yoldan verme önerilmektedir. Bu yöntemle uterus yırtılması, plasental ayrılma, fetal ölüm, annede vazodilatasyon ve hipotansiyon riski çok azaldığı bildirilmektedir.
- Doğumu uyarmak amacıyla köpek ve kedilerde 4 IU/kg verilir. Cevap alınmazsa 20 dakika içinde ikinci doz verilir. Yine cevap alınmazsa sezaryen yapılır.
- Köpeklerde en çok kullanım şekillerden birisi de 1-5 IU damar içi 30-40 dakika aralıklarla 3 kez tekrar edilmesi veya 5-20 IU kas içi uygulanmasıdır.
- Köpeklerde 0,5-2,0 IU gibi düşük dozları tavsiye edenler de vardır.viii.Köpeklerde güç doğumlarda; 0,1-2 IU/kg kasiçi, toplamda 20 IU’yi aşmadan 30 dakika aralıklarla verilebilir.
- Köpeklerde %10’luk kalsiyum glükonattan 10 ml, 30 dakika sonra 1-5 IU veya 2,5-10 IU kas içi oksitosin verilebilir.
Uterus tembelliği nedeniyle oluşan güç doğumlarda
a. Köpeklerde;
i. Hayvanın büyüklüğüne bağlı olarak 0,5-5 IU damar içi veya 1-10 IU kas içi verilir. Gerektiğinde doz tekrarı yapılabilir.
ii. Köpeklerde 5-20 IU kas içi 30-40 dakika aralıklarla verilebilir. Ancak, bazı yazarlar 1-5 IU’lik kas içi veya deri altı uygulamayı tavsiye etmektedir.
iii. Köpek ve kedilerde kas içi yolla 2-5 IU verilmelidir.
b. Kedilerde;
i. 0,5 IU dozda kas içi veya damar içi verilir. Gerektiğinde doz tekrarı yapılır.
ii. 1-3 IU kas içi veya deri altı, 20-30 dakikada tekrarlanabilir.
c. Kısraklara 2,5-5 IU verilen doz, yavaş ilerleyerek doğumu başlatırken 100 IU çok daha hızlı şekilde doğumu başlatır. Bu amaçla deri altı, kas içi veya damar içi verilebilir.
d. Keçilerde uterus tembelliğine bağlı güç doğumlarda 10-20 IU verilmelidir.
e. Koyunlarda 30-50 IU verilebilir.
Doğumdan sonra uterus tembelliğini önlemede, özellikle güç doğumlardan sonra uterusun tekrar gebelik
öncesi haline döndürülmesinde kullanılır.
a. İneklerde; doğum sonrası 48-72 saat içinde 20-40 IU dozda ve 3-6 saat aralıklarla birkaç kez verilmesi gerekir.
b. Kısraklarda;
i. Bu amaçla doğum sonrası ilk 24 saat içinde her 2 saatte bir 20 IU oksitosin kas içi veya damar içi verilirse uterus involüsyonu hızlanır.
ii. Doğum sonrası her 500 kg canlı ağırlığa 10-20 IU arası kas içi veya damar içi verilirse kontraksiyonlar artar ve involüsyon hızlanır. Kesinlikle oksitosin 20 IU’yi aşmamalıdır. Yapılan çalışmalarda, 30 IU dozun 20 IU’ye göre uterus kasılmalarını daha az uyardığı ortaya konulmuştur.36,39iii. Bu hayvanlarda, doğum sonrası ilk 48 saatte
oksitosin daha etkilidir. Bu amaçla, 10-20 IU gibi düşük bir doz dahi uterus involüsyonu için yeterli bulunmuştur. Yüksek dozların ölümle son bulacak kanamalara yol açabileceği unutulmamalıdır.
c. Koyun ve keçilere; bu amaçla 20 IU oksitosin kas içi verilir.
Doğum sonrası yavru zarlarının atılmasını kolaylaştırmak amacıyla
a. İneklerde;
i. Doğumu takiben 2-4 saat aralıklarla 30 IU veya alternatif olarak 75-100 IU tek doz kas içi verilmesi retensiyo sekundinarum ihtimalini azaltır.
ii. Bu hayvanlarda doğumu takiben 100 IU oksitosin verilecek olursa retensiyo sekundinarum oranının %10’dan %1’e düştüğü ileri sürülmektedir.
b. Kısrakta doğum sonrası 18 saate kadar her 1-2 saatte bir 20 IU kas içi verilirse, retensiyo sekundinarum gelişme ihtimali azalır.
Retensiyo sekundinarum tedavisinde
a. İneklerde; doğum sonrası 12 saat geçtikten sonra oksitosinin etkisi şüpheli kabul edilmektedir.Hipokalsemiye bağlı uterus atonisiyle ilişkisi düşünülüyorsa oksitosin ve kalsiyum boroglükonat iyi sonuçlar verir.
b. Kısraklarda;
i. Kısraklarda retensiyo sekundinarumda en çok kullanılan tedavi, oksitosinin tek başına veya diğer ilaçlarla birlikte kullanılmasıdır. En çok tavsiye edilen doz, 10-60 IU oksitosin verilmesidir. Burada küçük dozların damar içi, daha yükseklerinin ise kas içi veya deri altı verilmesi ve plasenta atılmazsa birkaç saatte bir dozun tekrarlanması gerekir. Bir kısım araştırıcılar 5-20 IU kas içi uygulamanın çok ideal uterus kasılması oluşturduğunu bildirmektedir.Aynı araştırıcılar dozun birkaç kez tekrarını önerirler.
ii. Doğum sonrası 4 saat içinde yavru zarları atılmazsa 20-40 IU oksitosin kas içi veya 40-50 IU damar içi, serum fizyolojik içinde damla tarzında yavaş yavaş 45-60 dakikada verilirse 12 saat içinde atılır.
iii. 30-60 IU oksitosin 1-2 litre serum fizyolojik içinde damla tarzında 30-60 dakikada verilebilir.iv. Kısraklarda retensiyo sekundinarumda 20-120 IU verilip 1,5-2 saat aralıklarla tekrarlanabilir.
iv. Kısrakta 100 IU oksitosin 1 litre serum fizyolojik içinde damar yoluyla verilirse 15-45 dakikada etkili olur.
v. Minyatür kısraklarda laktatlı Ringer solüsyonu içinde 30 IU oksitosin damla tarzında her 2 dakikada 1 IU gidecek şekilde verilir. Doğrudan damar içi verilecekse 15 IU yeterlidir.
vi. Eşeklerde 2 dakikada 1 IU oksitosin gidecek şekilde serum fizyolojik içinde damla tarzında 30 IU verilir.
c. Kedilere; 0,5-5 IU kas içi veya deri altı yapılır, cevap vermezse 30 dakika aralıklarla 3 doz tekrarı yapılır.
d. Köpeklerde; ilk 24-48 saatlik dilimde 0,5 IU oksitosin çok etkilidir.
e. Keçilerde; 10-20 IU 2 saat aralıklarla verilmesi yararlı olur.
Piyometra ve metritiste uterusta biriken akıntı ve doku döküntülerinin uzaklaştırılmasında
a. İneklerde;
i. Metritis durumunda doğum sonrası ilk hafta boyunca her gün en az 3 kez 25-30 IU oksitosin yapılacak olursa yararlıdır.
ii. Puerperal metritislerde, doğum sonrası 2-3 gün içinde görülenlerde 50 IU oksitosin damar içi verilirse kontraksiyonları başlatabilir ve içeriğin boşalmasını sağlayabilir.
iii. Piyometra durumunda 3-10 mg östradiol valerat enjeksiyonundan 24 saat sonra kas içi 20-40 IU oksitosin enjeksiyonu serviksi açar ve miyometriyum kasılmalarına neden olarak içeriğin boşaltılmasını sağlar.
b. Kısraklarda, metritislerde antibiyotikle veya lavajla birlikte oksitosin uygulanmalıdır.
i. Endometritis durumunda, çiftleşmeden 4-8 saat sonra 10-20 IU oksitosin kas içi veya damar içi yapılır.Gerekiyorsa doz tekrarlanır.
ii. Endometritis durumunda, çiftleşmeden 6-12 saat sonra steril serum fizyolojikle 1-2 litre lavaj yapılır ve 10-25 IU oksitosin damar içi verilir.
iii. Kısraklarda çiftleşme sonrası oluşan endometritislerde; çiftleşmeden 24 saat sonra lümende küçük miktar sıvı varsa sadece oksitosin, sıvı daha fazlaysa lavaj ve oksitosin yapılır. İnatçı vakalarda her 2-4 saatte bir 10 IU
damar içi veya 20 IU kas içi oksitosin verilir.
iv. Akut endometritis durumunda, sabah uterus içi antibiyotik öğleden sonra oksitosin verilebilir.
c. Köpek ve kedilerde metritis durumlarında doğum sonrası ilk 24 saat içinde ana tedaviye ilave olarak 0,25-1,0 IU oksitosin kas içi yapılabilir.Bu uygulamayı, 5-20 IU kas içi 1-2 saat aralıklarla önerenler de vardır.
Doğum sonrası uterus kanamalarının engellenmesi ve kontrol edilmesinde
a. İneklerde, duruma göre tekrarlayan dozlarda 20-40 IU kas içi verilir.
b. Kısraklarda;
i. Uterus kökenli doğum sonrası kanamalarda 30 dakika aralıklarla 10-20 IU oksitosin yararlıdır.
ii. Doğum sonrası kanalda oluşan özellikle şiddetli kanamalarında ergonovinden 1-3 mg kas içi kullanılması önerilir. Eğer ergonovin kullanılmayacaksa oksitosinden 20-40 IU özellikle kas içi verilmesinin kanamaları kontrol altına alacağı ileri sürülmektedir.Gerekiyorsa enjeksiyon, 2-4 saat aralıklarla tekrarlanabilir.
c. Keçilerde, güç doğum sonrası oluşan kanamalarda 10-20 IU kas içi, deri altı veya damar içi verilmelidir.
d. Köpeklerde, doğum sonrası involüsyonu ve kanamaları kontrol amacıyla 0,25-2 IU oksitosin veya ergometrin 0,5 mg verilebilir. Köpekte uterus kökenli kanama varsa tek doz 5-20 IU oksitosin verilmelidir.
Fetotomi sonrası uterusu uyarmak amacıyla oksitosin yapılmalıdır.
Sezaryen ameliyatı sonrası involüsyonu uyarmada ve kanamaları önlemede kullanılır.
a. İneklerde;
i. İneklerde 20-40 IU uterus kası içine verilir.21
ii. İnekte, uterus kapatıldıktan sonra duvarına 10-20 IU yalnız başına veya ilave olarak damar içi 30-40 IU verilerek involüsyon çabuklaştırılır ve plasentanın atılması kolaylaştırılır.iii. İnekte sezaryen operasyonu tamamlandıktan sonra 100 IU damar içine verilecek olursa involüsyon hızlandırılır ve plasentanın atılması kolaylaştırılır.
b. Kısrakta, 40 IU oksitosin damar iç verilir.47
c. Köpek ve kedilerde;
i. Köpekte 0,25-2 IU kas içi veya endometriyuma37
ii. Köpek ve kedilerde 5-20 IU kas içi50
iii. Köpekte ve kedilerde 1-5 IU deri altı 3 gün50
iv. Kedilerde sezaryen sonrası 1-2 IU/kg kas iç veya damar iç oksitosin verilirse uterus involüsyonu hızlanır.
Prolapsus uteri olgularında uterus involüsyonunu uyarmada ve kanamaları önlemede kullanılır. Ancak, prolapsus uteride oksitosin uygulaması uterus yerine yerleştirildikten sonra yapılmalıdır.Bu amaçla
a. İneklerde, uterus yerine yerleştirildikten sonra kas içi 20-30 IU verilmeli ve 30 dakika aralıklarla 2-4 kez tekrarlanmalıdır.
b. Köpeklerde, 5-10 IU kas iç veya deri altı
c. Köpek ve kedide ret işleminden sonra 2-5 IU kas içi önerilir.
Yavru zarlarının hidropsu vakalarında
a. İneklerde 20 mg deksametazon verilirse 4-5 gün içinde serviks gevşer. Serviks gevşeyince 30 dakika boyunca oksitosin serum fizyolojik içinde damla tarzında verilirse, iyi sonuç alınır.
b. Kısraklarda, yavru zarlarının hidropsu durumlarında oksitosin serum fizyolojik içinde damla tarzında 30 dakika verilmesiyle serviks açılır ve yavru elle alınabilir. Ayrıca, kısraklarda 2,5-5 IU oksitosin damar içi ya da 50 IU kas içi tekrarlanan dozlarda verilebilir.
Sütü indirmek amacıyla gerek mastitis tedavilerinde gerekse doğum sonrası memede süt kaldığı, sağıma izin vermeyen ve yavrusunu emzirmeyen hayvanlarda sütün indirilmesinin kolaylaştırılmasında kullanılır.
a. Düve ve ineklere, 20-30 IU kas içi veya damar içi verilir. Gerekiyorsa doz tekrarlanır.
b. Kedi ve köpeklerde, doğum sonrası süt gelmiyorsa 0,5 IU/kg dozda kas içi veya deri altı oksitosin verilir.Gerekiyorsa, doz 30 dakika aralıklarla tekrarlanır.Ancak, yüksek doz oksitosin süte geçerek yavruları olumsuz etkilemektedir.
c. Kısrakta sütü indirmek amacıyla 2,5-10 IU gibi küçük dozlar kas içi veya damar içi yapılmalıdır.Aynı amaçla 10-20 IU de verilebilir.
Oksitosinin kullanıldığı diğer durumlar
a. Kısraklarda, östrüsün baskılanması için seksüel siklusun 7-14. günleri arasında günde bir ya da iki kez kas içi yolla 60 IU oksitosin verilmesi lüteolizisi engelleyerek siklus süresini uzatmaktadır.Bu uygulama ile 2 aydan daha uzun bir süre östrüs baskılanması sağlanmaktadır.
b.Kısraklarda, ovulasyon sonrası 7 veya 8. günden başlanarak 10 gün boyunca oksitosin verilecek olursa korpus lüteumun lüteolisizi engellenir.
c. Lüteal regresyonu sağlamak amacıyla keçilerde siklusun 2-6. günleri arasında günlük 100 IU oksitosin 12 saat ara ile deri altı uygulandığında siklus süresini 10 gün kadar kısaltmaktadır.İneklerde aynı uygulamanın etkisi tartışmalıdır.
d. İneklerde oksitosin yetersizliği gebe kalma oranlarında düşmeye neden olduğu ileri sürülmektedir.Bu amaçla, tohumlama sonrası 30-50 IU kas içi verilebilir.
e. Sorunlu kısraklarda çiftleşme sonrası oksitosinin damar iç uygulanmasının yararlı olduğu bildirilmektedir. Uterusunda sıvı bulunan kısraklara uterus lavajı yapılır ve bunu takiben çiftleşmeden 4-6 saat sonrası 5-10 IU oksitosin yapılmalıdır.Oksitosin uygulaması, 2-4 saat aralıklarla çiftleşme sonrası 8-10 saate kadar devam etmelidir.
f. Kısraklarda uterusta bulunan sıvı 0,5 cm’den daha derinse damar içi 20 IU oksitosin verilmelidir.Gerekiyorsa doz tekrarı yapılmalıdır.
g. Kısraklarda uterusta bulunan sıvı 2,0 cm’den daha derinse çiftleşmeden 4-6 saat sonra lavaj yapılır. Ancak, sonra damar içi 20 IU oksitosin verilmelidir. Gerekiyorsa doz tekrarı yapılmalıdır.
h. Kısraklarda, herhangi bir nedenle uterus lavajı yapılmışsa sonrasında mutlaka oksitosin yapılır.
i. Kısraklarda, laktasyonu başlatmak amacıyla aşağıdaki protokol uygulanır;
ii. 1. hafta: Vajinal sünger şeklinde altrenogest (500 mg) ve östradiol benzoat (50 mg)
ii. 2. hafta: 8. gün, PGF2 alfa (5 mg kas içi dinoprost).iii. Vajinal sünger şeklinde altrenogest (500 mg) ve östradiol benzoat (50 mg) ve günlük Sulpirid (1 mg/kg kas içi).
iv. 9. gün: Kısrağı sağmaya başlanır. Her gün en az 5 sağım uyarım için gereklidir.
v. Oksitosinin 5 IU kas içi verilmesinden 2 dakika sonra süt inmeye başlar.
Erkek hayvanlarda
a. Aygırlarda, sperma alınmasının hemen öncesinde 10-20 IU oksitosin damar içi verilebilir.
b. Boğalarda, elektro ejakülasyonun 5-10 dakika öncesi, 50 IU oksitosin kas içi yapılırsa ejakülat yoğunluğunun önemli oranda arttığı bildirilmektedir.