Kum kelebeği (Dicrocoelium dentriticum) koyun sürülerinin en büyük dertlerinden biridir. Dicrocoeliasis olarak bilinen bu hastalıkta kum kelebekleri karaciğer safra yollarına yerleşerek büyük kayıplara yol açarlar.
Dicrocoelium dentriticum trematodlar yani karaciğer kelebekleri arasında en küçük, en tehlikeli olandır. Diğer karaciğer kelebeklerine oranla (Fasciola) çok küçük olan, ince uzun yapıdaki kum kelebekleri dünya çapında yaygınlık gösterir. Başta koyunlar olmak üzere, keçilerde, sığırlarda sorun oluşturan kum kelebeklerinin nadiren ve kazaen insanlarda da görüldüğü bildirilmiştir.
Dicrocoelium Dentriticum Biyolojik Döngüsü
Kum kelebeklerinin uzun, karmaşık bir yaşam döngüsü vardır. Koruyucu hekimlik yönünden önemli olduğu için yaşam döngüsünü basitçe gözden geçirmek yararlı olacaktır.
Son konakçı geviş getiren hayvanlardır. Koyunlar (son konakçılar) dışkılarıyla kum kelebeği yumurtalarını etrafa saçarlar. Bu yumurtaları alan kara sümüklülerinin (snails) solunum yolunda gelişen yumurtalar, gelişme döneminin sonunda bir şeffaf, sümüksü, küçük topçuk halinde dışarı atılırlar. Bu küçük topçuklar karıncaların çok sevdikleri yiyeceklerdir. Topçukları yiyen karıncaların karnında ikinci bir gelişme safhası geçiren kum kelebekleri, otlara tırmanan ve yapışan karıncaların koyunlar tarafından yenmesi sonucu koyunun ince bağırsağına geçer. İnce bağırsaktan karaciğer safra yollarına göç eden kum kelebekleri safra yollarında çoğalarak bol miktarda yumurtlarlar.
Döngü bu şekilde devam eder. Bu döngü 20 °C nin altındaki ısıda devam eder. Yani soğuk havalar kum kelebeğinin yaşam döngüsü için çok uygundur. Hatta, yumurtalar donmaya bile dayanıklıdır.
Kum kelebekleri karaciğerde, safra yollarında, bazen pankreasta bulunur.
Karaciğer safra yollarında sertleşme, safra yollarının genişlemesi, karaciğerin yıkımlanması, karaciğerde siroz, sertleşme, apse, hayvanlarda zayıflama, ödem, kansızlık gibi belirtiler görülür. Verim düşüklükleri ortaya çıkar. Süt veriminde, döl veriminde belirgin düşüşler meydana gelir. Karaciğer yıkımlandığı için karaciğer enzimleri de büyük ölçüde etkilenir.
Kum kelebeklerinin ekonomik olarak diğer önemli etkisi de mezbahada karaciğerlerin atılmasına (imha) sebep olmasıdır.
Koruyucu Hekimlik
Yaşam döngüsünde görüldüğü gibi 3 konakçılı bir döngü söz konusudur. Kara sümüklüleri ve karıncalar 2 ara konakçı olup, geviş getirenler asıl konakçıdır. Hastalığın yayılmaması için 2 ara konakçıyla, kara sümüklüleri ve karıncalarla, mücadele etmek gerekir. Soğuk havalarda koyunların meraya çıkarılmaması, meraların rotasyonla (münavebe) kullanılması akla gelen önlemlerdir.
Kum Kelebeği Nasıl Tedavi Edilir?
Koruyucu hekimlik önlemleri zordur ve pratik değildir. O yüzden antelmentiklerle hem koruyucu hekimlik hem de tedavi yapılmaktadır. En etkili antelmentiğin triclabendazol etken maddeli ilaçlar olduğu belirtilmektedir. Praziquantel ve albendazole etken maddeli ilaçlar da, veteriner hekimin önerdiği uygun dozda kullanılırlarsa, etkili olurlar.
Praziquantel ve albendazole kullanıldığında, en yüksek dozda kullanılmaları halinde bu antelmentiklerin kum kelebekleri üzerinde etkili olabileceği unutulmamalıdır.