Koyunlarda Kuduz Hastalığı (Rabies, Lyssa, Tollwut)

Koyunlarda kuduz hastalığı, evcil hayvanların tümü ve insanlar da dahil olmak üzere, sıcak kanlı hayvanların hemen hemen tamamında encephalomyelitis‘e yol açabilen nöyrotrop bir virüs enfeksiyonudur. Koyun sürülerinin çoban köpekleri ile daima bir arada bulunmaları ve zaman zaman kurt ve diğer yabani etçillerin saldırılarına uğramaları nedeni ile Kuduz Hastalığı her zaman güncelliğini korur.

Koyunlarda Rabies Hastalığının Nedenleri ve Epidemiyolojisi

Koyunlarda kuduz hastalığı etkeni Myxovirus gurubundan nöyrotrop bir virustur. Nukleokapsit yapısına göre, “Asya tipi” ve “Amerika tipi” iki ana tipi, determinant antijen yapısına göre çeşitli suşları vardır. Serolojik karakterleri aynı olduğu halde, virulansları ve orjinleri ayrı olan üç ayrı kuduz virusu bilinmektedir. Bunlar : Kuduz hayvanlardan izole edilen Sokak virüsü, deneysel pasajlar sureti ile belli bir deney hayvanına adapte edilen Fix virüs ve Amerika kıtasında rastlanan vampir yarasalar tarafından nakledilen Yarasa virüsü ‘dur. Sonuncusu ülkemiz için önem taşımaz.

Kuduz virusu ultraviyole ışınlarının etkisi ile kısa sürede ölür. Dezenfektanlardan etkilenir. Pastörizasyon ısısında 1 saatte, 70 ⁰C ısıda 15 dakikada ölür.

Bazı ada ülkeleri hariç, dünyanın her yanında rastlanan bir hastalıktır. Türkiye’de enzootiler şeklinde görülür. Hastalık evcil ve yabani köpekler tarafından, tilki, kurt ve diğer yabani karnivorlar tarafından yayılır. Genel kural olarak, bütün memeli hayvanlar duyarlıdır. En duyarlı olanlar, tilki, rat, sığır, tavşan ve kedi; orta derecede duyarlı hayvan türleri arasında da köpek, koyun ve keçiler sayılmaktadır.

Enfeksiyonun kaynağı daima bir hayvandır. Virüs kuduz hastalığına yakalanmış bir hayvanın ısırığı ile bulaşır. Evcil yaşamda ana kaynak köpek ve çok az olarak da kedidir. Yabani yaşamda ise hastalığın yayılmasında rol oynayan başlıca hayvan türleri : tilki, çakal, kurt, rakon, vampir yarasa, yarasa gibi hayvanlardır. Kemiricilerin bulaşmada rolü daha azdır.

Virus bütün hayvan türlerinde sinir dokusunda ürediği için encephalomyelitis semptomları (beyin ve omuriliğin iltihaplanması) ile seyreden öldürücü hastalık yapar. Hastalığa yakalanan hayvanlar salyaları ile virüsü bulaştırırlar. Yarasaların özel bir durumu vardır. Bu hayvanlarda virüs yağ dokularında ürediği için hayvanda öldürücü hastalık meydana getirmez. Hayvan uzun süre virus rezervuarı durumunda kalır.

Virus salya ile, kısmen de dışkı, idrar ve sütle atılır. Dışkı, idrar ve süt bulaşmada önem taşımaz. Esas olan salya ile bulaşmadır. Kuduran köpeklerin salyaları, semptomların ortaya çıkışından 5 -12 gün öncesinden itibaren virus ihtiva etmektedir. Hastalığın saldırganlık devresinde virüs miktarı daha da fazlalaşır; felç devresinde nisbeten azalır.

Ormanlık yörelerde hastalık daha yaygındır. Sonbahar ve İlkbahar aylarında kuduz olaylarına daha fazla rastlanmaktadır. Kuduz köpek veya yabani hayvan sürünün içine girdiğinde çok sayıda koyunu ısırır.

Koyunlarda Lyssa Enfeksiyonun Patogenezi

Koyunlarda kuduz hastalığı virüsü sağlam deri ve mukozalardan geçemez. Deri ve mukozalardaki taze yara ve çiziklerden geçebilir ise de, esas olan enfeksiyon yolu ısırık yaralarıdır. Kuduz bir hayvan tarafından ısırılan her hayvan kudurmayabilir. Isırılan hayvanın kudurup kudurmaması, salyadaki virus miktarına, yaranın derin veya yüzlek oluşuna ve ısırılan ve bölgenin sinir ve damarlar bakımından zenginlik durumuna göre değişir. Çok kanama yapan ısırık yaraları ve yüzlek olan yaralar daha az tehlikelidir.

Virus ısırık yerindeki kas tellerinin içindeki nöyromuskuler bağlantı (motor sonplak’lar) üzerinden perifer sinir kordonuna geçer; sinir boyunca ilerleyerek Med. spinalis’e, oradan da beyne ulaşır. Ganglion hücrelerinde çoğalır. Tükürük bezlerinde ve korneada da virüs vardır. Bundan sonra hastalık semptomları ortaya çıkar. Hastalığın inkubasyon süresi ısırılan noktanın beyne uzaklığı ile orantılıdır. Örneğin yüz bölgesindeki ısırıklarda, baş sinirlerinin beyne yakınlığı sebebiyle, hayvan daha kısa zamanda (örneğin 2-3 haftada) kudurur. Ayak ve kuyruk gibi beyne uzak olan vücut kısımlarındaki ısırıklarda kuluçka süresi iki üç aya kadar uzayabilir (Koyunlarda ısırık yarası en fazla kuyruktadır.)

Koyunlarda Kuduz Enfeksiyonun Klinik Belirtileri Nelerdir?

Koyunlarda kuduz hastalığının inkubasyon süresinin 17 gün ile 117 gün arasında değiştiği bildirilmektedir. Hastalık eksitasyon semptomları ile başlar. Ancak bu semptomlar diğer hayvan türlerindeki kadar belirgin değildir ve kısa sürer.

• Hayvan huzursuz görünüştedir.
• Yemez, içmez.
• Seksüel aktivite (libido) anormal bir artış gösterir.
• Hayvanın davranış şeklinin değiştiği uzaktan fark edilir.
• Ürkek görüntüdedirler.
• Titremeler, yüz kasları ve dudaklarda seyrimeler, hafif veya belirgin salya akıntısı dikkati çeker.
• Ön ayaklarından birini devamlı olarak yere vururlar.
• Bakışları belli bir noktaya çevrilmiş durumdadır.
• Ses ve diğer uyarılardan kolay etkilenirler.
• Duvarlara tos vururlar.
• İnsana ve çoban köpeklerine saldırarak tos vurdukları olur.
• Hiç sebep yokken dümdüz koşarak yere düşerler.
• Sık sık idrar yaparlar, koçlarda penisin sık sık ereksiyon durumuna geçtiği görülür.
• Isırılan noktada çok fazla kaşıntı duydukları için ısırık yarasının bulunduğu bölgeyi veya ağızlarının erişebildiği vücut diğer bölgelerini yalarlar. Bazen kemirircesine ısırır, yapağılarını kopartırlar.
• Eksitasyon devresi semptomları bir gün kadar devam eder, bunu takiben felç belirtileri ortaya çıkar.
• Ayakta duramaz ve yürüyemez duruma gelir, yerde yatarlar.
• Giderek bütün kaslar felç olur.
• En son solunum kaslarının da felç olması ile koyun ölür.

Hastalık süresi 3 gün kadardır. Bazı koyunlarda hastalığın başlangıç devresinde dikkati çeken davranış bozuklukları pek fazla belirgin olmaz.

Otopsi bulguları

Koyunlarda kuduz hastalığının nekropsi bulguları negatiftir. Rumende yapağı vesair yabancı maddeler bulunabilir.

Diyagnoz

Koyunlarda kuduz semptomları diğer hayvanlardaki kadar tipik değildir. Sürüye daha önce bir vahşi hayvan saldırdığı veya kuduz bir köpeğin sürüye girdiği biliniyorsa, klinik semptomlara bakarak hastalığın kuduz olabileceğini söylemek mümkündür. Klinik tablo bakımından Gebelik Toksemisi, Koyunlarda Listeriosis ve Koyunlarda Polioencephalomalacie (PEM) ile karışabilir. Kesin diyagnoz için laboratuvar muayenelerine ihtiyaç vardır.

Otopsi yapma olanağı varsa, kafatası açıldıktan sonra beynin yarısı % 50 gliserinli tuzlu su içinde, diğer yarısı da “% 10 formol içinde olmak üzere laboratuvara gönderilir. Otopsi yapma olanağı yoksa baş kesilir; bir plastik torba içine konarak laboratuvara ulaştırılır. (Eğer laboratuvar uzakta ise başı iyice tuzlamak ve plastik torbayı da buz kalıpları arasına koyarak sevk etmek iyi olur.)

Kuduz diyagnozu için laboratuvarda uygulanan başlıca muayene yöntemleri :

• Beyin frotisinin floresan antikor tekniği ile muayenesi,
• Formolle fikse edilmiş beyinden hazırlanan kesitlerin histopatalojik yoklamasında ganglion hücreleri içinde Negri Cisimlerinin aranması,
• Farelere intraserebral deneme inokulasyonu (sonucu 11-12 günde alınır.)

Koyunlarda Tollwut Hastalığından Nasıl Korunabiliriz?

Kuduz Hayvan Sağlık Zabıtası Kanununa göre ihbarı mecburi hastalıklar arasında yer alır. Kanun uyarınca gerekli makamlara duyurunun yapılması gerekir.

• Kuduz veya kuduzdan şüpheli hayvanın emin bir yerde tecrit edilerek müşahedeye alınması gerekir. Tecritin mümkün olmaması hallerinde hasta ve şüpheli hayvanlar imha edilerek gömülmeli, baş kesilerek laboratuvara gönderilmelidir.
• Kanun uyarınca bölgeye kordon konur. Sirayetten şüpheli hayvanlar 3 ay süreyle müşahedeye alınır.
• Çoban köpekleri ve sahipli köpekler aşılanır. Sahipsiz köpekler imha edilir.
• Eğitim çalışmaları yapılır.
• İnsan ve hayvanlarda Kuduza karşı kullanılan çeşitli aşılar vardır (Virus fix ile hazırlanan fenollü inaktif aşı, yumurta embrio atenue aşılar, doku kültürü attenue aşıları ). Sığırlarda koruyucu olarak inaktif aşılar kullanılmaktadır. Ülkemizde bu amaçla, inaktif Semple Kuduz Aşısı imal edilmektedir. Ancak, bu aşı koyunlar için önerilmemiştir.

Kaynakça