Koyunlarda kızgınlık dişilerin en önemli karateristik olgularından birisidir. Tümüyle reproduktif hormonların karşılıklı etkileşimleri sonucu oluşan bu olgu, türlere göre değişiklikler göstermektedir. Kimi türlerde, örneğin sığırlarda ve domuzlarda yıl boyu devam ederken, atlarda ve koyunlarda yılın belli bir mevsiminde ortaya çıkar.
Koyunlarda kızgınlık mevsime bağlı poliöstrik hayvanlardır. Yani yılın belli bir mevsiminde tohumlanmazlar, yada tohumlanıp gebe kalmazlarsa birden çok kızgınlık gösterirler. Mevsimi belirleyen öge ışık alma süresidir ki, buna “fotoperiyodizm” adı verilir.
Koyunlar kuzey yarım küresinde ışık alma süresinin azaldığı ya da günlerin kısalmaya yüz tuttuğu Sonbahar mevsiminde kızgınlığa gelirler. Bu süreye “kızgınlık sezonu“, “sıfat sezonu”, “tohumla sezonu” gibi adlar verilmektedir. Ancak, bu mevsim Türkiye’de bölgelere göre değişmektedir. Batıdan doğuya doğru gidildikçe koyunların kızgınlığa gelme ayı daha geç olmaktadır.
Işık uyarımı, retina ve N.opticus vasıtasıyla Chiasma Opticum‘a, oradan da ritmik sinirsel impulslarla beyin Hipothalamus’undaki Eminentia mediana’ya iletilir. Eminentia mediana’dan salgılanan Gonadotropik Releasing Faktör’ler kan yoluyla Hipofizin ön lobuna gelerek buradaki özel hücrelerde Gonadotropik Hormonların salgılanmasını doğurur. Gonadotropik hormonların etkisi ile ovaryumda foliküller gelişir. Gelişen foliküllerin antrum’undaki folikel sıvısı içinde miktarı giderek artan östrojenin etkisi sonucu koyunlarda kızgınlık şekillenir.
Koyunlarda kızgınlık siklusu süresi 16-17 gün, kızgınlık süresi 36 saattir. Ovulasyon kızgınlığın son üçte birinde, yani kızgınlığın başlangıcından 24 saat geçtikten sonra oluşur.
Koyunlarda Kızgınlık Nasıl Belirlenir?
Koyunlarda kızgınlığın saptanması, dünyanın hemen her yerinde en etkin olarak “arama koçu” yöntemi ile yapılmaktadır. Arama koçu olarak ya penis prepusyum bölgesi bezle kapatılmış koçlar ya da vazektomize koçlar kullanılır. Aramada kullanılan koçlar daha sonra sun’i tohumlamada kullanılmamalıdır.
Arama genellikle sabah erken ya da akşam geç saatlerde yani serinlikte yapılmalıdır. Çünkü sıcakta koyunlar yanaşık düzende ve birbirinin içine girmek suretiyle durduklarından arama koçunun gereğince aramasına engel teşkil eden bir durum oluştururlar. Oysa ki serinlikte sürü dağınık bir vaziyette bulunacağından, koçlar sürünün içerisinde rahatlıkla dolaşıp arama yapabilirler.
Arama yapılacak koyunlar bir padoğa alınırlar ve içlerine arama koçları 40-50 koyuna 1 koç hesabıyla katılırlar. Koç sürü içerisine girince kızgın koyunlar koçun etrafında toplanırlar. Arama koçu, Feromen denilen kızgın koyunun kendine özgü kokusunu algılamak suretiyle aşım yapar. Ancak, penis – prepusyum bölgesi kapalı olduğu için çiftleşme olmaz. Arama koçunun kızgın sanısıyla üzerine atladığı Koyun kaçmıyor, koçun atlamasına izin veriyorsa kesinlikle kızgın demektir. Bazen koç kokunun bulaştığı, sindiği kızgın olmayan koyunlara da aşmaya çalışır. Ancak, gerçek kızgın olmayan koyun kesinlikle koçun önünde durmaz kaçar. Bir yere sıkışıp kalsa bile kurtulmak için büyük çaba gösterir.
Kızgın olduğu saptanan koyun hemen çobanlar tarafından yakalanıp sürü dışına çıkarılmalıdır. Eğer bu yapılmazsa, koç hep aynı koyunun arkasında giderek ötekileri doğru düzgün arayamaz. Koçlar yoruluncaya ve sürüde hiç kızgın koyun kalmayıncaya kadar aramaya devam edilir.
İşçisi az işletmelerde, kızgın koyun saptanmasında vazektomize koçlar kullanılır. Göbek bölgelerine boya sürülerek gece sürü içerisine bırakılan vazektomize koçlar sabaha kadar koyunlara aşarlar. Sabahleyin sağrı ve bel bölgelerinde boya bulaşmış olan koyunlar kızgın olarak değerlendirilir.
Arama koçu yöntemi her ne kadar çok etkin bir yöntem ise de, yine de sun’i tohumlama teknisyeni sadece arama koçuna güvenerek tohumlama yapmamalıdır. Tohumlanma için getirilmiş koyunda dış kızgınlık belirtilerine mutlaka dikkat etmelidir. Kızgın koyunların vulva dudakları ödemli ve hiperemiktir. Vulva dudakları aralandığında, Vestibulum vagina mukozasının da hiperemik ve nemli olduğu, Portio vaginalis servisinin ödemli ve hiperemik, Orificium uteri externa‘nın açık olduğu gözlenir. Nadir durumlarda çara akıntısı fark edilebilir. Ayrıca kuyruk altı kaşındığında kızgın koyun kuyruğunu sallar.
Koyunlarda kızgınlık sayılan yöntemlerin dışında vaginal smear‘in histolojik muayenesi ve vaginal direncin ölçülmesi suretiyle de özellikle araştırma çalışmalarında saptanabilmektedir.
Kaynakça