Koçlarda Spermanın Muayenesi ve Değerlendirilmesi

Koçlarda spermanın muayenesi ve değerlendirilmesi Sun’i tohumlama çalışmaları açısından çok büyük önem taşır. Koçlarda spermatolojik özellikler çok çeşitli etmenlerin etkisi altında, sürekli biçimde değişebilir. Bu bakımdan, alınan her ejakulat kullanılmadan önce mutlaka muayene edilmeli, değerlendirilmeli, yetersiz bulunan spermalar sun’i tohumlamada kullanılmamalıdır. Çünkü bu çeşit spermalarla tohumlanan koyunlarda dölverimi önemli ölçüde düşmektedir.

Muayenede dikkat edilmesi gerekli önemli noktalardan birisi de, spermanın temas edeceği tüm yüzeylerin, sulandırıcıların, en azından spermanın ısısında olmasıdır. Aksi takdirde soğuk şoku denilen bir olgu sonucunda spermatolojik özelliklerde önemli, düşmeler görülebilir ve değerlendirmede yanlış sonuçlara varılabilir.

Spermanın muayenesi ve değerlendirilmesi deneyimli kişiler tarafından yapılmalıdır. Çünkü, nispeten sübjektif olan değerlendirme olgusu eğer deneyimsiz kişiler tarafından yapılırsa yanılgıya düşme olasılığı büyüktür. Spermanın makroskobik, mikroskobik ve mikrobiyolojik olmak üzere üç tür muayenesi vardır.

Makroskobik Olarak Koçlarda Spermanın Muayenesi

Makroskobik muayenede değerlendirilecek spermatolojik özellikler şunlardır:

Spermanın Hacmi

Spermanın hacmi dereceli sperma toplama tüpü ile saptanır. Koçlarda ortalama sperma hacmi 1 cm³ dür. Spermanın hacmi koçun yaşına, mevsime ve beslenme durumuna göre değişiklikler gösterir. Ancak, periyodik olarak alınan ejakulat miktarlarında süregen bir artış, ya da azalış saptandığında, en başta ek cinsel bezlerin enfeksiyoz ve patalojik durumlarından kuşkulanılır. Ayrıca, ek cinsel bezlerin hipofonksiyon veya hiperfonksiyonları da akla gelebilir.

Spermanın Rengi

Spermanın rengi çıplak gözle saptanır. Normal koç sperması koyu kirli krem rengindedir. Bunun da nedeni, içerdiği sperma sayısının yoğun olmasıdır. Bu normal renk dışında, sarı renk spermaya idrar karıştığının, kırmızı renk kan karıştığının, kahverengi renk kanamanın uzunca bir geçmişi olduğunun, yeşil renk ise irin bulunduğunun kanıtıdır.

Spermatozoon’ların Toplu Hareketi

Sadece koç spermasına özgü olmak üzere, sperma alındıktan sonra, muayeneyi yapacak kişi arkasını ışığa dönüp tüpün dibine baktığında çıplak gözle spermatozoonların toplu hareketlerini simgeleyen kaynama hareketini fark edebilir. Bu kaynama hareketi ne kadar yoğunsa spermatozoon’ların sayıca o kadar fazla olduğu, ne kadar hareketliyse spermatozoon’ların motilitesinin o kadar yüksek olduğu anlaşılır.

Spermanın Viskozitesi

Koç spermasında seminal plazma miktarı az, buna karşılık spermatozoon sayısı fazla olduğundan vizkozitesi düşüktür. Vizkozitenin yüksek olması durumunda ek cinsel bezlerdeki kimi bozukluklardan kuşkulanılır.

Spermanın pH ‘sı

Normal koç spermasının pH sı nötrdür. 5.9 ile 7.3 arasında değişiklik gösterir. PH nın asidik veya bazik olması durumunda ek cinsel bezlerdeki fonksiyon bozuklukları akla gelir.

Koçlarda Spermanın Mikroskobik Muayenesi

Koçlarda Spermanın Muayenesi Spermazoonların Toplu Hareketi (Massaktivile)

Bir damla sperma temiz ve vücut sıcaklığında bir lam üzerine konulup hafifçe yayılir ve mikroskobun küçük objekitfi ile (10 x 10) bakıldığında spermatozoonların toplu hareketleri bir girdap ya da ekin larlasına çarpan rüzgarın oluşturduğu başak dalgalanma hareketlerine benzer bir hareket görülür. Bu girdap ya da dalgalanma hareketi ne kadar hızlı ise spermanın içerdiği spermalozoon’ların motilitelerinin o kadar fazla ne kadar koyu ise spermatozoon yoğunluğunun o kadar yüksek olduğu anlaşılır.

Kimi yayınlarda sadece Massaklivite’ye bakılarak spermanın mikroskobik değerlendirmesinin yapılabileceğinden söz edilmekte ise de kanımızca bununla yelinilmemeli, mutlaka spermatozoonların tek tek hareketleri de incelenmelidir. Massaktivite muayenesi mutlaka ısıtıcı tabla üzerinde yapılmalıdır. Değerlendirmede (-) ve (+), (++), (+++), (++++) ölçütleri kullanılır.

Spermatozoon’ların Tek Tek Hareketleri (Motilite)

Spermatozoonların tek tek hareketlerinin saplanması, ancak spermanın sulandırılması ile mümkün olur. Motilite muayenesinde, sperma ile aynı ısıdaki % 0.9 luk fizyolojik tuzlu su veya herhangi bir sperma sulandırıcısı kullanılabilir. Motilite muayenesi mutlaka ısıtıcı tabla Üzerinde yapılmalıdır.

Temiz ve sıcak bir lamın bir köşesine 1 damla serum fizyolojik veya herhangi bir sperma sulandırıcısı konulur. Tahta bir çubuğun ucuna topuzlu kısmı içe gelecek şekilde monte edilen toplu iğnenin sivri ucu Benmari’deki tüpün içinde bulunan spermaya, tüp birkaç kez sallandıktan sonra yavaşça batırılır ve daha sonra, bu uç önceden lamın köşesine konmuş olan serum fizyolojik ya da sulandırıcı damlasının içinde yavaşça gezdirilir. Böylece bir mikroskop sahasına düşen sperma sayısı azalmış olacağından, motilite muayenesi daha kolaylıkla ve emniyetle yapılmış olur.

Bir mikroskop alanında sayılan bir yönde, güçlü hareketli spermatozoon’ların toplam spermatozoon sayısına oranı motilite olarak değerlendirilir. Subjektif bir muayene yöntemi olan motilite tayini mümkünse üç ayrı mikroskop alanında ve üç ayrı kişi tarafından yapıldıktan sonra ortalaması alınarak hesaplanmalıdır. Motilite tayini, özellikle tohumlama dozuna konulacak spermatozoon sayısını tesbitte büyük önem taşır.

Spermatozoon sayısının belli bir oranın altına düşmesi her ne kadar islenmeyen bir özellik ise de çok değerli koçların spermalarından daha fazla yararlanmak bakımından düşük motiliteli spermaların da tohumlamada kullanılmasında büyük bir sakınca yoktur.

Spermatozoon Yoğunluğu

1 cm³ sperma da bulunan toplam spermatozoon sayısı anlamına gelen spermatozoon yoğunluğu, tohumlama dozunun hazırlanmasında ve spermanın sulandırılmasında çok büyük bir önem taşır. Spermatozoon yoğunluğu en yüksek olan memeli hayvan türü koyunlardır. Koçların 1 cm³ spermasında toplam 1 milyar spermatozoon bulunur. Spermatozoon yoğunluğu da mevsime, koçun yaşına, sperma alan kişinin deneyimine ve koçların yeterli ölçüde cinsel uyarıma getirilip getirilmemesine göre değişiklikler gösterir. Genç koçlarda sperma hacmi düşük, buna karşılık sperma yoğunluğu fazla; yaşlı koçlarda ise, tam tersine spermanın hacmi fazla, içinde bulunan spermatozoon sayısı düşüktür.

Mevsimlerin de spermatozoon yoğunluğu üzerine etkisi vardır. Yazın spermatozoon yoğunluğu düşük, kışın ise yüksektir. Sperma alacak kişi deneyimsiz ise, yani sun’i vajeni gereği gibi hazırlamamış, yada sperma alma kurallarına uyumamışsa, ejakulasyon refleksi tam oluşmayacağından spermatozoon yoğunluğu düşer. Koçları yeterli cinsel uyarıma getirmenin yararı, oksitosin hormonunun fazla salgılanması sonucu Cauda epididymis ‘ten Ampulla ductus deferentis ‘lere spermatozoon akımının hızlanması sonucu spermatozoon yoğunluğunun artmasıdır.

Spermatozoon yoğunluğu başlıca iki yöntemle saptanabilmektedir. Bunlardan birisi “nemositometrik“, diğeri de “fetelometrik” yöntemdir. Her yerde kolaylıkla uygulanabilmesi bakımından, burada sadece hemositometrik yöntemden söz edilecektir.

Hemositometrik Yöntem

Kan sayımında uygulandığı gibidir. Genelde “Thoma lamı” ve alyuvar sayımına özgü kırmızı kürecikli pipet kullanılır. İyice karıştırılan spermanın ortasına batırılan pipetin ucu ile 0.5 çizgisine kadar sperma, üzerine 101 çizgisine kadar da hafif boyalı distile sudan çekilir. Pipet baş ve işaret parmağı arasında tutulup 20-30 kez sallanarak sperma ile distile suyun iyice karışması sağlanır. Pipetin içindeki karışımdan bir iki damla dışarı atıldıktan sonra, daha önceden üzerine lamel geçirilmiş olan mikroskop altındaki Thoma lamının lamel ile birleşen kenarına bir damla karışım damlatılır ve 5 dakika sıvının yayılması ve spermatozoonların hareketsiz kalması için beklenir. Daha sonra Thoma lamının 5 orta karesindeki spermatozoonlar sayılarak bulunan rakam pratik olarak 10.000 ile çarpılarak 1 mm³ deki, 1000 ile çarpılarak 1 cm³ teki toplam spermatozoon sayısı yani spermatozoon yoğunluğu saptanmış olur.

Anormal Spermatozoon’ların Muayenesi

Sperma, gerek Spermatogenesis’ten, gerekse daha sonraki işlemlerden kaynaklanan kimi anormal spermatozoon biçimlerinin bulunması, belli bir oranı aşmaması koşuluyla normaldir. Bu oran çeşitli araştırmalarda da saptandığı gibi % 20-25 i geçmemelidir. Daha yüksek oranda anormal spermatozoon içeren spermalarla yapılan tohumlamalardan normal dölverimi alabilmek teorik olarak mümkün değildir. Bu nedenle, sperma alındıktan sonra diğer spermatolojik muayenelerin yanında, anormal spermatozoonların muayenesi de mutlaka yapılmalıdır.

Spermadaki anormal spermatozoon’ların muayenesinde çok çeşitli boyama yöntemleri bulunmasına karşın, en pratik ve en kolaylıkla uygulanabilir olanı çini mürekkebi yöntemidir. Temiz bir lamın bir kenarına bir damla çini mürekkebi, onun yanına da aynı hacimde distile su konur. Motilite tayininde olduğu gibi, spermaya batırılan toplu iğnenin sivri ucu distile su damlacığı içerisinde gezdirildikten sonra, temiz bir lamelin kenarı ile bu iki damlacık birbirine karıştırılır ve sürme preparat yapılır. Kuruması için bir iki dakika beklendikten sonra, preparat mikroskobun immiresion objektifi ile (10 x 100) incelenir.

Değişik sahalarda toplam 333 spermatozoon sayılır ve bulunan anormal spermatozoon sayısı 3 rakamı ile çarpılıp 10 rakamına bölünmek suretiyle spermadaki anormal spermatozoon oranı saptanır.

Ölü Spermatozoon’ların Muayenesi

Spermadaki ölü spermatozoon’ların muayenesinde Eosin – Nigrosin boya yöntemi’nden yararlanılır.Bu yöntem, ölen ve permeabilitesini yitiren spermatozoon’ların bOyayı içine alma esasına dayanmaktadır. Boya, bir kısım “% 5 lik Eosin Solusyonu” ile 4 kısım “% 10 luk Nigrosin Solusyonu” karıştırılarak hazırlanır.

Temiz ve vücut ısısında ısıtılmış bir lamın bir köşesine spermanın ısısındaki bir damla boya ve bir damla % 0.9 luk fizyolojik tuzlu su konur. Spermaya batırılan iğnenin ucu fizyolojik tuzlu su damlacığı içinde gezdirildikten sonra, her iki damlacık ısıtılmış bir lamelin kenarı ile karıştırılıp sürme preparat hazırlanır ve birkaç dakika kurumaya bırakılır. İyice kuruyan preparat mikoskobun immersion objektifi ile incelenir.

Çeşitli alanlardan 333 spermatozoon sayılarak, içi kırmızı renkte görülen ölü spermatozoon’ların sayısı 3 rakamı ile çarpılıp 10 rakamına bölünmek suretiyle ölü spermatozoon’ların % oranı saptanır.

Bu yöntemle, ölü spermatozoo’lar eosin’in rengini alarak kırmızı renkte görülmekte, nigrosin ise mavi fon boyası olarak kullanılmaktadır. Ölü spermatozoon oranı spermatolojik özellikler içinde önemli bir yer tutar. Her spermada belli bir oranda ölü spermatozoon bulunmakla birlikte iyi bir dölverimi alabilmek bakımından bu oranın % 30 ‘u aşmaması gerekir.

Akrozom Morfolojisinin Muayenesi

Koçlarda spermanın muayenesi ve değerlendirilmesinde özellikle soğuk şokuna uğramış, ya da dondurulmuş spermatozoon’larda akrozom morfolojisi bozukluklarına sıkça rastlanır. Akrozom morfolojisinin muayenesinde Hancock’un “Formol – Salin” solusyonundan yararlanılır.

Bu solusyon şu şekilde hazırlanır :

Formalin % 35 ‘lik……………………………………………. 62.5 ml

Sodyum klorür Ana Solusyonu…………………… 150.0 ml

Tampon Ana Solusyounu………………………………. 150.0 ml

Bidistile Su………………………… 300.0 ml

Sodyum klorür Ana Solusyonu hazırlanması ;

Nacl………………….. 9.1 gr

Bidistilesu…………. 500.0 ml

Tampon Ana Solusyonu hazırlanması :

(a)

Na₂HPO₄ .2H₂0…………….. 21.682gr, Bidistile su………………………. 500.0 ml

(b)

KH₂PO₄ ……………………………………………….. 22.254 gr Bidistile su………………………………………………… 500.0 ml

200 ml (a) ve 80 ml (b) karıştırılarak Tampon Ana Solusyonu elde edilir.

Sulandırılmış spermadan 0.05 ml alınarak 1 mi Formol – Salin solusyoununda fikse edilir. Bu karışımdan 0.05 ml sperma suspansiyonu bir pipet yardımıyla alınıp lam üzerine bırakılır ve Üzeri lamelle kapatılır. Preparat immersion objektifi altında incelenerk 333 toplam spermatozoon sayılır, bulunan akrozom defektli spermatozoon’ların sayısı 3 ile çarpılıp 10 a bölünmek suretiyle akrozom bozukluğu Yo oranı saptanır.

Spermanın Mikrobiyolojik Muayenesi

Sun’i tohumlamanın olumlu yönlerinden birisi de bulaşıcı genital enfeksiyonların yayılmasını önlemesidir. Ancak, gerekli özen gösterilmezse anılan enfeksiyonları taşıyan koçun sperması ile çok sayıda koyunu enfekte etmek mümkündür. O nedenle alınan spermaların mikrobiyolojik muayenelerinin yapılması zorunludur.

Bu amaçla, usulüne uygun olarak ve tam steril koşullarda alınan sperma mikrobiyolojik muayene için mikrobiyoloji labratuvarlarına gönderilip ekimleri yapılır. Değişik besi yerlerine ekilen sperma numunelerinde üreyen mikroorganizmaların izolasyon ve idantifikasyonu bilinen yöntemlere göre yapılıp spermanın mikrobiyolojik florası saptanır.

Kaynakça