Koçlarda infertilite sorunları açıklamadan önce infertilite nedir bu yazıda neyi anlatmak istiyoruz ona değinelim. İnfertilite farklı sebeplerden dolayı ki aşağıda ifade edeceğiz hem dişilerde hem de erkeklerde görülen geçici döl veriminin düşüklüğünü ifade etmektedir. Avam dilinde koçların aşım yaptığı koyunların gebe kalmamasıdır.
Koçlarda infertilite sorunları 8 ana başlıkta açıklayacağız.
- Gelişme Anomalileri
- Yangısal Nedenler
- Tubuler Dejenerasyon
- Testislerin Atrofisi
- Penis ve Prepusyum
- Neoplasmlar
- İmpotens
- Mevsim Etkileri
Koçlarda İnfertilite Sorunları
1 – Gelişme Anomalileri
A. Cryptorchidism
Cryptorchidism koç tarafından nakledilen kalıtsal bir faktöre bağlanmaktadır. Testisler unilateral veya bilateral olarak karın boşluğunda veya inguinal kanalda yer alabilirler. Hipertermi sebebiyle testisilerde dejeneratif değişiklikler şekillenir ve spertmatogenesis görülmez. Bilateral olgularda koç sterildir. Tek taraflı olgularda ise, skrotuma inen testiste spermatogenesis normal seyrine devam ederse de, bu tip hayvanların fertilitesi düşüktür. Sorunun kalıtsal olması nedeniyle böyle koçların damızlıktan çıkarılması daha doğrudur.
B. Hipoplazik Testisler
Bu sorun da kalıtsal olup, bir veya her iki testis, çeşitli derecelerde hipoplazik olabilir. Histolojik olarak spermatogenik epitelde gelişme noksanlığı görülürken, interstitiel doku ve Leydig hücreleri normaldir. Hipoplazi şiddetli ve bilateral ise koç sterildir. Unilateral olgularda da sperma suludur ve anormal spermatozoa oranı yüksektir.
C. Epididimisin hipolazisi veya aplazisi
Epididimis spermatozoa’ların olgunlaştığı ve yoğun bulunduğu bir organdır. Bu organdaki herhangi bir küçülme fonksiyonunu ve spermatozoa özelliklerini olumsuz olarak etkiler. Epididimisin hipoplazisi ve aplazisi doğmasal anomalilerdendir.
D. Spermatosel
Bu olguda epididimisin obstruksiyonu, pubertas sırasında epididimal kanalların tam gelişmemesi ya da epididimisin yangısı sonucunda ortaya çıkar. Spermatozoa stasis’i ve testiste birikmesi sonucunda ductus’larda genişleme ve ductus epitellerinde destruksiyon şekillenir. Epididimisin tamamı veya daha sık olarak caudası daha çok etkilenir.
Palpasyonda, epididimisin hasta bölümü büyümüş ve nodular olarak algılanır. Fibroz bir doku tarafından sarılmış yeşil sarı kazeinleşmiş bir içerik fark edilebilir. Genellikle testislerde bir bozukluk görülmez.
Bilateral olgular da infertilite sebebidir. Tek taraflı olgularda hastalanan testis operatif olarak çıkartılabilir.
2 – Yangısal Nedenler
A. Orchitis
Testislerin yangısı Corynebacterium pyogenes gibi enfeksiyöz etkenlere, ya da travmalara bağlıdır ve koçta infertilite nedenidir. Akut dönemde testisler şiş, sıcak ve ağrılıdır. Kronik orchitis’te ise, testislerin mobilitesinin azaldığı fark edilir ve testis dokusunda indurasyon şekillenir. Orchitis her iki testiste ise infertilite kalıcıdır. Unilateral olgularda diğer testiste de akut dönemde dejeneratif değişiklikler başlamakla birlikte, daha sonra rejenerasyonia bu testis normale döner. Hastalığın erken dönemlerinde sperma da değişmeler başlar ve ejakulatta az sayıda normal spermatozoa ve eksudata rastlanır. Sistemik antibiyotik sağaltımının sonucu farklıdır. Unilateral olgularda, erken dönemde hasta testislerin uzaklaştırılması en iyisidir.
B. Epididimitis
Özellikle Brucella ovis ve Actinobacillus spp. nin yaygın olduğu bölgelerde ciddi ve epidemlik bir sorundur. Ayrıca, Corynebaclen’um, Pasleurella türleri ile Streptococcus ve Staphylacoccus bakterileri de sporadik olgulara sebep olabilirler.
Akut olgularda ağrı ve şişlik, kronik olgularda ise indurasyon karakteristik bulgulardır. Prognoz ve sağaltım orchilis’e benzer. Ancak, Brucella ovis ve Actinobacillus ‘ların sebep olduğu olgularda koçun kesime sevki gerekir.
C. Eklenti bezlerinin enfeksiyonu
Koçta eklenti bezlerinin üzerinde fazla durulmamakla birlikte, teslis ve epididimisi normal olan koçlarda sperma enfekte ise bezlerin enfeksiyonu akla gelmelidir. Eklenti bezlerinden Pasteurella, Staphylacoccus spp, Corynebacterium spp. ve ActinobacilIus spp. izole edilmiştir.
3 – Tubuler Dejenerasyon
Testislerin palpasyonunda, gevşek ve yumuşak olmaları ile tanınabilir. Daha çok, spermanın dansitesinin azalması, morfolojik olarak anormal ve immature spermatozoa sayısının anması ve fertilitenin zayıflaması ile diyagnoz konur.
Testislerin histopatolojik muayenesinde, dejeneratif değişiklikler, kronik olgularda da fibrosis ve kalsifikasyon görülür. Bu tip dejeneratif değişikliklere sebep olarak pek çok faktör sayılabilirse de, en sık rastlanan testisin ısısının 41 °C ‘nin üstüne çıkmasıdır. Yüksek ısının uzun süre etkilemesi testislerdeki tahribatı artırır. lsı artışı, aşırı sıcak çevre şartlarına, scrotum derisinin yangısına, ya da scrotum üzerindeki uzun yapağıya bağlı olabilir. Ayrıca ateşli sistemik hastalıklarda, panarisyumda, yetersiz beslenme durumlarında bu süreç hızlanır.
Scrotal ısı artışını izleyen 3. günden sonra spermada değişmeler başlar. Sebep erkenden ortadan kaldırılırsa rejenerasyon şekillenerek sperma normal dansite ve motiliteye dönerse de, anormal spermatozoa miktarı bir süre yüksek kalır.
Testisleri küçülen, kıvamı yumuşayan koçlarda spermanın mikroskobik muayenesi ile diyagnoz konulabilir.
4 – Testislerin Atrofisi
Ferlilitesi ve testisleri normal olan koçlarda daha sonra testislerin belirgin olarak küçülmesi ve kıvamının sertleşmesi lubuler dejenrasyon sürecinin son aşamasıdır. Çoğunlukla bilateral seyreder. Unilateral olgularda diğer testisle akut orchitis bulunabilir. Sperma örneklerinde dansite azalmış, anormal spermatozoa oranı artmıştır.
5 – Penis ve Prepusyum
Penisin tam olarak erekte olmaması, çoğunlukla gelişme bozukluklarına ve doğmasal defektlere ya da yapışmalara bağlı olup, böyle koçlar çiftleşme görevini tam olarak yerine getiremezler. Balanophosthitis bazı sürülerde sorun olabilir.
6 – Neoplasmlar
Testislerde neoplasmlar nadir olmakla birlikte, Sertoli hücre tümörleri ve Seminom’lara rastlandığı bildirilmiştir.
7 – İmpotens
Fizyolojik veya psikolojik nedenlere bağlı olabilen impotens koçlar için bir sorun olabilir. Acemi erkek kuzular aşıma alıştırılırlarken ergin koçlarla birlikte bulundurulmalı ve aşımlar ergin koyunlara yaptırılarak deneyim kazanmaları sağlanmalıdır. Koçların aşırı yağlanması, Columna vertebralis’teki, eksteremitelerdeki ve tırnaklardaki acı veren Iezyon ve hastalıkIar da libidoyu azaltan ve impotense sebep olan olgulardır. Bu gibi sorunların doğru olarak tanısından sonra vakit geçirmeden usulüne uygun sağaltımların yapılması gereklidir.
8 – Mevsim Etkileri
Koçlarda sperma yapımı yıl boyu devamlıdır. Spermanın miktar ve dansitesi İlkbahar aylarında en düşük düzeydedir. Aşım sezonunda ise en yüksek seviyeye ulaşır.
Koçlarda infertilite sorunları özet olarak, koçun fertilitesinden şüphe edilen durumlarda öncelikle genital organların klinik muayenesi ile spermanın mikroskobik muayenesine başvurulup daha sonra bakım, beslenme ve çevre ile ilgili olumsuz etkiler araştırılmalıdır.
Kaynaklar