Kaz (Anser spp.) evcilleştirilen ilk hayvanlardan olup (3000 yıl önce Mısır mezarlarında resmedilmiş ve rölyeflerde yer almıştır), global ticari ve endüstriyel potansiyelinin günümüzde bilinen öneminden daha fazla olduğu sanılmaktadır. Evcil kazlarda sürü idaresi kolay olup, küçük ölçekli çiftlik üretimleri için idealdir. Genel olarak et üretimi için yetiştirilen ve hızlı gelişen kanatlı hayvanlar arasında bulunur. Kazlardan az miktarda ekstra bir çalışmayla besleyici et, iri yumurta, bol miktarda yağ, tekstil için tüy ve hav tüyü elde edilir. Ayrıca keskin sesleri yabancılara ve avcılara karşı alarm görevi görür. Kazlar özellikle sulak alanlar ile bataklık bölgelere uyum sağlamıştır. Çayırın mevcut olduğu yerlerde yabani kazlar da kolaylıkla esaret hayatına adapte olabilir.
Kaz hayvanı herbivor bir beslenme rejimine adapte olmuştur. Hemen hemen yalnızca çayır otuyla büyütülebilir ve sulu otlar yemlerinin tamamını veya büyük bir kısmını oluşturabilir. Güçlü gagalarıyla otları ve su altından bitkileri söker, kökleri, su altındaki bitkileri ve akuatik hayvanları araştırırlar. Uzun boyunları uzanılması zor yerlerden yemlerini kolaylıkla toplamalarına yardımcı olur. Yıl boyunca yeşil ot bulunabilen bölgelerde diğer kanatlılarla karşılaştırıldıklarında çok az miktarda dane yem ya da konsantre yem verilerek yetiştirilebilirler.
Kazlar dünyanın her yerinde bulunur. Birçok iklim kuşağında barınaksız olarak yetiştirilebildikleri gibi son derece primitif barınaklar da kullanılabilir. Avcı hayvanlara karşı dikkat ve koruma sağlandığında mortalite oldukça düşer.
Kaz işletmeleri ördek işletmeleri kadar gelişmiş olmamasına rağmen, birçok ticari kaz işletmesi mevcuttur. Kazlar yüksek yumurta verimine sahip olmayıp, yalnızca yılda ırka bağlı olarak ve ilkbaharda olmak üzere 30 ila 50 kadar yumurta yumurtlarlar. Bunun yanı genellikle sıra, kazlar yüksek bir büyüme hızına sahiptir, uzun bir ticari kullanım yaşamları vardır ve tüm evcil kanatlılar içinde her türlü koşula en dayanıklı olan kuşlardır.
Diğer kanatlılarda olduğu gibi kaz üreticileri de yakın zamanda üretim, yemleme ve idare konularına yönelik daha teknik yaklaşımlar sergilemeye başlamıştır. Kazlar genel olarak herbivor karakterdedir. Bu nedenle pazarlama ağırlığına az miktarda konsantre yem kullanımı ile ulaşabilirler. Bu durum kazların ticari olarak değer kazanmalarına neden olur.
Kazlar; et, yağ, yağlı karaciğer, tüy ve tüylü deri (poiter: Avrupa’da çarliston devrinde moda olan bir tekstil ürünü) üretimi için yetiştirilir. Kaz etine olan talep onun daha çok bir festival yemeği olmasından ileri gelir. Amerika kökenli olan hindi henüz Amerika keşfedilmediği zamanlarda Avrupa’ya getirilmediği için yılbaşı yemeği olarak hindi yerine kaz yenmekteydi. Lokanta ve oteller sürekli olarak ve kaliteli kaz eti bulduklarında bunu menülerine dahil etmekte hiç tereddüt etmez. Eti lezzetli ve yüksek kalitelidir. Vücut yağı, deri ile et arasında biriktiğinden kolaylıkla elde edilerek uzun süre kullanılabilir.
Kaz yumurtası iridir ve kendine özel lezzeti vardır. Hav tüyleri en iyi doğal izolasyon materyali olup, tekstil sanayiinin farklı kollarında (kışlık montlar, uyku tulumu, yatak, yorgan, yastık, yatak örtüsü, koltuk döşemeliği gibi) yüksek fiyatla alıcı bulan bir materyaldir. Kaz tüyü borsaları mevcuttur. Başta Fransa olmak üzere Avrupa’da özellikle yağlı karaciğer (pate de foi gras) elde etmek için yetiştirilirler.
Kazlar; göl, su birikintisi ve su kanalları gibi sığ sularda birçok akuatik bitkinin çoğalmasının kontrol altına alınmasında ve yabani otlarla sebzelikler ve tarlalarda kullanılır.
Uzun boyunları ile yalnızca yemleri toplamakla kalmayıp aynı zamanda çevrelerini de çok iyi bir şekilde kontrol altında tutarlar. Görüş sahaları oldukça geniş ve uzundur. Gözlerinin pozisyonu kazlara geniş bir görüş alanı sağlar. Birçok hayvan arasında kazlar en iyi sinyal hayvanıdır. Birçok ülkede alarm hayvanı vazifesini görecek şeklinde kullanılırlar. Kazlardan bir zamanlar yağmur tahmini için de yararlanılmıştır.
Yukarıdan sayılan özellikleri dışında kazları insanların gözünde diğer kanatlılardan ayıran özellikleri ise; sevebilme, dövüşme, düşünme ve estetik güzellikleridir. Diğer kanatlıların aksine mükemmel bir hafızaya sahip, korkusuz ve güçlü dövüşçüdürler. Vahşi kazlar saygı duyulacak bir şekilde sadıktır, yaşamları boyunca tek bir eşle birlikte olurlar ve genellikle eşleri öldükten sonra çift kurmayı ret ederler. Ayrıca mükemmel ebeveynlerdir ve erkek kaz yavruların büyütülmesinde dişiye yardımcı olur. Dişi kaz ölecek olursa yavrular erkek tarafından büyütülür.
Dekoratif eşya yapımında kaz yumurtası aranılan bir malzemedir. Ticari değerlerinin yanı sıra kazlar göller, park ve bahçeler için dekoratif hayvanlardır. Ayrıca kazlar, arkadaş canlısı karakterleriyle uygun pet hayvanlarıdır.
Kazlar özellikle Amerikan ve Avrupa folklorunda popülerdir. Askeri yürüyüş stillerinden birisine de “kaz adımı” adı verilmiştir.
Dayanıklılık kazların en önemli özelliğidir. Kazlar hastalıklara ve parazitlere karşı yüksek bir dirence sahip olup, soğuk ve yağışlı hava şartlarına dayanıklıdır. İçme suyu ve koyu bir gölgelik mevcudiyetinde sıcak iklimlere de adapte olabilirler. Yem ve ilaç fiyatlarının sürekli artması tavuk etini pahalılaştırmasının yanı sıra, işletme yatırımlarının büyük olması, tavukların hastalıklara karşı dirençlerinin düşük olması, stres oluşturan faktörlerden kolay etkilenmeleri, kaba yemden yararlanamamaları gibi faktörler göz önüne alındığında; kümes gibi özel bir barınağa gereksinmeyen, soğuk çevre koşullarından kardan-yağmurdan etkilenmeyip aksine soğuk şartlarda performansı artan, kaba yemden iyi bir şekilde yararlanabilen, karaciğeri ve tüyleri yüksek fiyatlara alıcı bulabilen kazın üretim ve tüketimi giderek artmaktadır.
Yurdumuz kaz varlığı hakkında kesin bir rakam verilememesine rağmen, sulak topraklara sahip hemen her köyde ekstansif kaz yetiştiriciliği yapılmaktadır. Özellikle Doğu Anadolu, İç Anadolu ve İç Ege bölgelerinde büyük kaz popülasyonu mevcuttur. Kazlar Türkiye’de kümes hayvanları varlığı içerisinde tavuktan sonra önemli bir sırayı alır. Yetiştirmeler ticari amaçlı olmaktan daha çok ailelerin gereksinimini karşılamaya yönelik olup, bölgesel alışkanlıkların tüketime etkisi vardır.
Tablo- Yerli Kazlarımızın Verimleri
| Parametre | Miktar |
| Kesim çağı canlı ağırlık ortalaması | 4.5-5 kg |
| Sıcak karkas | 3 kg |
| Yağ | 300 g |
| Karaciğer | 41-75 g |
| Tüy | 250 g |
Yetiştiricilikteki Engeller
Kazların sesleri rahatsız edici olabilir. Kuluçka dönemi sırasında agresif ve gürültücüdürler. Kazlar oldukça güçlü olup, göl, gölet gibi su birikintilerine aşırı miktarda kaz salındığında buradaki ortamın bozulmasına neden olabilirler. Çamurlu bir su oluşumu, kıyıda erozyon oluşumu ve su bitkilerinin yok olması gibi istenmeyen durumlar ortaya çıkabilir. Sanitasyon kötü ise salmonellozis ortaya çıkarak yumurta ve et ile insanlara geçer. Koksidiyozis ve mide kurtları diğer enfeksiyonlardır. Tavuklarda tek olan tüy örtüsü kazlarda üst ve alt tüyler olmak üzere iki tane olduğundan kazların yolumu daha zordur. Bazı durumlarda kazların diyetlerine dane yemlerle katkı yapmak gerekebilir. Yem tüketiminde denge sağlanmalıdır aksi taktirde fazla miktarda verilen katkı yemleri kazların otlamayı bırakmasına ve fazla yağlanmalarına, çok az miktarda verilen katkılar ise gelişimin yavaşlamasına ve malnutrisyona neden olabilir. Kazlar iki yaşına kadar tam olarak yetişkin hale gelmedikleri için üretkenlik oranları diğer kanatlılardan düşüktür.
Kaz Biyolojisi Dağılımı ve Habitat
Kazlar bütün dünyaya yayılmış olmasına rağmen, kaz çiftlikleri yalnızca Asya ve Orta Avrupa’ da milli bir öneme sahiptir. Gölgelik mevcut olduğu sürece kazlar sıcak iklimlere adapte olabilir. Su geçirmez tüyleri sayesinde yoğun yağışlı bölgelere ve aşırı soğuk iklimlere adapte olmuşlardır (örneğin Kanada’da kazlar sıfırın altındaki dondurucu soğukta sadece rüzgardan koruyan basit bir korunakla kışı her hangi bir barınak olmaksızın dışarıda geçirirler).
Tropik kuşakta bulunan gelişmekte olan ülkeler için Güney Asya’ da yaygın olan Çin kazı, Avrupa’da Embden ve Toulouse gibi ırklar, tropiklerde ise, Mısır ve Afrika kazı büyük bir başarıyla yetiştirilmektedir. Yaban kazlarının yılda 8000-12000 km göç yaptıkları saptanmıştır.
Tablo- Bazı Kaz Türlerinin Göç Yolları
| Tolouse kazı | Kuzey Afrika – İskoçya |
| Landes kazı | Kuzey Afrika – İskoçya |
| Kanada kazı | Meksika – Kanada |
| Çin kazı | Güney Çin – Moğolistan |
| Mısır kazı | Mısır – Rusya |
Kazlar oldukça fazla miktarda kaba yem tüketir. Kazın sindirim sistemi bitki hücre duvarını parçalar ve hücre içeriğini sindirir. Yemleri depolayacak kursakları olmamasına rağmen, özefagusun son kısmi genişleyerek geçici bir depo görevi görür. Yutulan kum ve küçük taşlar taşlıkta sert tohumların ve fibröz yemlerin parçalanmasına yardım eder. Kazların diğer kanatlı türlerinin sindirebildikleri miktarın 3-4 misli olmak üzere diyetlerinde %15-20 oranındaki lifi sindirebildikleri saptanmıştır.
Doğal yemleri arasında otlar, tohumlar, kökler, yumrular, meyveler ile başlıca böcekler ve salyangozlar olmak üzere hayvansal orijinli yemler bulunur. Yemlerinin çoğunu karada tüketirler. Karakteristik olarak gece de dahil olmak üzere yem tüketim süreleri oldukça uzundur.
Kaynak
Kanatlı Beslenme Dinamiği ve Biyogüvenlik, Doç Dr. Ö. Hakan Muğlalı, Minpa Matbaacılık, Bolu 2001, 256-259.
