İneklerde stres ve topallık, bu yazımda ineklerde ve danalarda stres ile topallık arasındaki ilişkiyi ele alacağım. Stresin solunum yolu enfeksiyonlarındaki rolünü biliyoruz. Fakat stresin yol açabileceği sorunlar sadece solunum yolu enfeksiyonları ile sınırlı değil.
Stresin hayvanlara vereceği zararları anlamak için öncelikle, ineklerin ve danaların strese girebileceklerine inanmak ve koskoca hayvanın strese girebileceğini bilmek gerekir.
Stres bir hormonun salgılanması ile kendini gösterir. Kortizol (cortisol) adı verilen hormon sıkıntı yaratan koşullarda böbrek üstü bezinden (adrenal korteks) salgılanır.
Strese yol açan koşulları sıralarsak; sıcak, nakliye, yorgunluk, insan davranışları, kalabalık, dar ve sıkışık ortamlar, kötü zeminler, konforsuz dinlenme alanları, her türlü ani değişiklik akla gelir. Doğum ve doğumdan sonra ki günler de stresli günlerdir.
Stres olduğunda ortaya çıkan kortizol (stres hormonu) vücudun savunma sistemini ve birçok hormonu baskılar.
Savunma sisteminin baskılanması sonucunda vücut direnci zayıflar. Hayvan her türlü mikroorganizmaya karşı dirençsiz hale gelir. Stresin ardından en başta solunum yolu enfeksiyonları olmak üzere çok sayıda hastalık gözlenir.
Nakliye stresi hayvanlarda meydana gelen başlıca strestir. İnekler ve besiye alınan danalar nakliye sonrası sorunlarla karşılaşırlar. Ayak-tırnak hastalıkları ve topallık da bu sorunlardan biridir.
Nakliye strese yol açabilecek her türlü değişikliği yaratır. Uzun süren açlık, susuzluk, insanların haşin sert davranışları, hayvanların alışkın olmadıkları ortam, hareket kısıtlaması, konforsuz araçlar, sürücü hataları, sıkışık ortamlarda oluşan sıcak stresi, tümü bir araya gelir ve hayvanlar strese girerler.
Nakliye hayvan konforunun bozulduğu en önemli olaydır. Ardından bir ortam ve yem değişikliği söz konusu olur. Hatta çoğunlukla iklim değişikliği söz konusudur.
Yem değişikliği ve asidoz laminitise yol açar. Laminitisin ardından birbirini takip eden tırnak ayak sorunları gelir.
Önce bölgede oluşan yangı (iltihap) daha sonra kötü zemin ve mikroorganizmalar ile sorunlar şiddetli hal alır. Yangılanan, hassas hale gelen tırnak dokusu, tırnak arası deri, kötü direnaj, kötü, kaba, keskin ve batıcı, zaman içinde aşınmış beton zemin ile birlikte ve mikropların da etkisi ile ayak çürüğü (panarisyum, panaritium, ,interdigital flegmon,IF) olarak karşımıza çıkar. Fusobacterium necroforum, Trueperella pyogenes, Dichelobacterium nodosus, Porphyromonas levii, Prevotella intermedia adı verilen mikroorganizmalar elbirliği ile hassas hale gelmiş tırnak dokusunda hastalık oluştururlar. Hatta bu mikroorganizmalara bazen E. coli ve Staphylococcus aureus gibi mikroplar da eşlik ederler.
Nakliye kaçınılmaz bir biçimde stres oluşturacaktır. Bu durumda kortizol (cortisol) seviyesi normale göre iki kat artar. Nakliyenin en konforlu şekilde olması gerekir. Buna rağmen iyi koşullar sağlansa bile, bir stres söz konusudur. Sadece iyi koşullardaki nakliye stresin şiddetini azaltır. Nakliye sonunda az ya da çok stres oluşacaktır. Bunu bilmek ve inanmak gerekir. Derhal önlemler alınarak kandaki (serum) kortizol miktarını düşürmek için gerekenler yapılmalıdır.
İneklerde stres ve topallık için yapılacak olanları sıralarsak;
Vitamin, mineral, iz mineral, aminoasit desteklerinin verilmesi ilk akla gelen uygulamalardır. En az bir hafta bu destekler verilmelidir.
Betain, biyotin, krom kombinasyonları, sodyum bikarbonat (yemek sodası) C vitamini, ölü veya canlı mayaların yeme katılması önerilen uygulamalardır.
Yem katkı pazarında bulunan hazır antistres karışımlar da kullanılabilir.
Dehidrasyon (su ve tuz eksikliği) nakliye sonrası günlerde önemli bir sorundur.
Nakliye sonrası su, tuz, glikoz ,sodyum bikarbonat karışımlarının inek ya da danalara verilmesi stresi azaltır.
Eğer stresin verebileceği zararlar göz ardı edilirse solunum yolu enfeksiyonları ve topallık sorunları ortaya çıkacaktır. Solunum yolu enfeksiyonları 3-10 gün içinde, topallık ise takip eden günlerde kendini gösterir.
Hayvanlar kuru ve temiz ortamda barındırılmalıdır. Pis ve ıslak ortam ayak hastalıklarının çıkışında ve yayılmasında büyük rol oynar.
Yukarıda sayılan önlemler koruyucu hekimlik için mutlaka yapılması gereken uygulamalardır.
Ayak-tırnak hastalıkları ve topallık mikroorganizmaların devreye girmesi ile hızla yayılabilir. Başta stresi gidermek için çaba gösterilmelidir.
Yangı giderici ilaçlar ve antibiyotikler kullanılsa da her zaman iyi sonuç alınması garanti edilemez.
Yorucu ve masraflı tedaviler gerekir. Bazen lokal tedavilere de ihtiyaç duyulur. Kas içi yapılan NSAID (kortizon olmayan yangı giderici ilaçlar) ve antibiyotiklerin yeterli olmadığı hallerde tırnak pansumanı yapmak, günlük olarak takip etmek kolay değildir. En doğrusu nakliye sonrasında, kesinlikle ihmal etmeden, yukarıda sayılan desteklerin eksiksiz olarak verilmesi için derhal harekete geçmektir.
Geçen zaman içinde durum şiddetlenebilir. Mikroplar direnci zayıflamış olan hayvanlara zarar vermeye başlarlar. Zaman kaybı para kaybı ya da hayvanın kaybı ile sonuçlanabilir. Strese ve stresin zararlarına inanmak ve bu bilinç ile önlemleri en başta almak şarttır.
