İneklerde döl verimini etkileyen faktörler ve başarılı bir Sun’i Tohumlama uygulamasının koşulları. Havanların en önemli verimi döl verimidir. Et,süt gibi öteki verimlerin sürekliliği ancak döl verimi üstün kuşakların varlığı ile sağlanabilir. İneklerde gebeliğin ölçütü her yıl gebe kalıp bir yavru doğurmalarıdır. Ne var ki Dünyada ineklerin kısırlık oranı süt verimindeki yükselişe parelel olarak gittikçe artmakta, ineklerin yaklaşık %30 u sırf kısır oldukları için kesilmektedir. Türkiye’de ise bu oran yaklaşık %50 civarındadır.
Kısırlık döl verimi düşüklüğüne nazaran daha çözümsüz bir olgudur. Döl verimi düşük bir hayvandan sağıtılıp yavru alınabildiği halde kısır hayvan kesinlikle yavru vermez. Döl verimi düşüklüğü ve kısırlık bir sürü sorunu olup hayvancılık işletmelerinde büyük ekonomik zararlara neden olmaktadırlar. Örneğin,döl verimi düşük olup da sağıtılmadan tohumlanan ve gebe kalmayan bir ineğin kızgınlık periyodu olan üç haftalık sürede yetiştiriciye verdiği zarar damızlık değerinin yaklaşık onda biri kadardır. Bu zarar hem anılan süre içinde boşuna yediği yemden hem de süt üretimine üç hafta daha geç başlamasından kaynaklanmaktadır.
İneklerde döl verimini etkileyen faktörler çok sayıda etmen vardır. Bu etmenler inekten kaynaklanabildiği gibi tohumlamada kullanılan spermadan ve uygulanan teknikten kaynaklanabilir. İnekten kaynaklanan etmenlerin başında hiç kuşkusuz ineğin sağlık durumunun bozuk olması gelir. İneğin genital sağlığını bozan etmenlerin en başında uterusun hastalık yapan yada yapmayan mikroplarla bulaşık olması gelir. Bunun da hazırlayıcı nedeni ahır hijyeninin kötü olmasıdır. Ahırlar tekniğe uygun yapılmaz ineklerin altları sık sık temizlenmezse genital kanala giren mikroplar ya hastalık meydana getirerek genital sağlığı bozarlar yada uterustaki normal ortamı değiştirerek spermatozoonların ölmesine neden olurlar. Bu durumun ortadan kaldırılmasının yolu ahırlarda bağlamalı sistemden serbest dolaşımlı sisteme geçilmesi ve ahır temizliğine dezenfeksiyonuna dikkat edilmesidir.
İneklerde genital sağlığı etkileyen diğer bir etmen de hormonal dengesizliktir. Vücutta çok dengeli bir mekanizma sonucu etkilerini gösteren genital hormonların başta eksik ve dengesiz beslenme olmak üzere çok çeşitli nedenlerden dolayı salgılanmaları aksar yada düzensiz hale gelirse yumurtalıklarda ve rahimde döllenmeyi de engelleyici bir takım bozukluklar ortaya çıkar. Hormonal dengeyi sağlam tutmanın yolu eğer bu bozukluklar organik bir nedene bağlı değilse hayvanın protein, karbonhidrat, vitamin, mineral ve iz elementler yönünden yeterli düzeyde beslenmesidir.
Doğum sonrası ineğe gösterilecek özen de genital sağlık üzerine etkili olur. Yeni doğum yapan bir inek vücudundaki tüm besinleri yavrusunu oluşturmak için harcadığından güçsüz kalır. Öte yandan,doğum olayı yoğun bir hormonal etkinlik sonucu oluştuğundan hayvanlar son derece hassastır. Ayrıca,doğum esnasında rahim tamamen açıldığından mikropların buradan girerek hassas ve güçsüz vücutta hastalık yapma olasılığı daha da artar. Böyle hayvanlar tedavi edilmezlerse kısır kalır ve yavru vermezler. Bunu önlemenin yolları özellikle gebeliğin son dönemlerinde ve doğumdan hemen sonra ineğin kuvvetli beslenmesi, ineğin doğum sırasında hijyenik koşulları sağlanmış doğum odasına alınması ve her olasılığı karşın antibiyotik tedavisine başlanmasıdır.
İneklerde genital sağlığı bozan nedenlerden bir diğeri de doğmasal olarak oluşan ve ancak inek cinsel ergenliğe ulaştıktan sonra ortaya çıkan kusurlardır. Yumurtalıkların tam gelişmemesi, döllenmenin olduğu yumurta kanalının tıkalı olması ve kimi doğmasal nedenler bunlar arasında sayılabilir.
İneklerde döl verimini etkileyen faktörler ile başarılı suni tohumlama uygulamasının koşulları çoğu kez iç içedir. Bu bağlamda öncelikle tohumlamada kullanılan spermanın muhafazası büyük önem taşır. Donmuş spermalar laboratuarlarda özenle üretilip tüketim merkezlerine sevk edilirler. Ne var ki, tohumlamayı yapan veteriner hekimin elindeki spermalar iyi korunmazlarsa suni tohumlamadan başarı beklemek hayal olur. Spermaların içinde bulunduğu payetler mutlaka tanktaki sıvı azot içine gömülü olmalıdır. Aksi taktirde yeterli düşük ısı sağlanamayacağından spermalar bozulabilir. Spermaların bozulması demek spermatozoonların canlılıklarının ve hareket güçlerinin zayıflaması dolayısıyla dölleme güçlerinin düşmesi demektir. Tohumlamayı yapacak kişilerin buna çok dikkat etmeleri ve sperma tankı içindeki sıvı azot düzeyini sürekli kontrol ederek aşağıya düşmesine engel olmaları gerekir. Öte yandan, tohumlamaya hazırlanan spermanın sıvı azot dışında fazla bulundurulmaması ,ışıkta elde tutulmaması önemlidir. Spermalar genelde 34 derecede 15 saniyede çözülmelidir.
Suni tohumlamanın başarısı her şeyden önce yumurta ile ovumun her ikisinin de canlı olduğu bir zamanda ve uygun bir yerde karşılaşmalarına bağlıdır. Spermatozon dişi genital kanala girdikten sonra uzunca bir yol kateder. Bu yolculuk sırasında çeşitli engellemelerle karşılaşan spermatozoonlar bunları aşmak için üstün bir çaba gösterirler ve o arada da güçlenirler. İşte bu engelleri aşıp yumurtaya ulaşabilen az sayıdaki spermatozoon döllemeyi gerçekleştirir. Bunun için de spermatozoonların sayıca ve hareket yönünden yeterli olmaları gerekir.
Spermatozoon ile ovumun uygun zamanda buluşabilmesi ineğin kızgınlık durumunun iyi tespitine de bağlıdır. İnekler genital sağlıkları yerinde olduğu sürece her üç haftada bir kızgınlık gösterirler. Bu dönemde ineklerin huzursuz oldukları, yemi ve sütü azalttıkları, diğer hayvanların üzerine atladıkları, onları yaladıkları gözlenir. Ayrıca genital kanaldan çara adlı pişmemiş yumurta akı kıvamında bir akıntı gelir. Vulva şişkin ve kızarıktır. İneklerde kızgınlık bir günden bile az sürer ve bu süre içinde tohumlandıkları zaman ancak gebe kalırlar. O nedenle kızgınlık tespiti ve en uygun tohumlama zamanının tayini çok büyük bir önem taşır. Bu nedenle özellikle yetiştiricilerin kızgınlık tespiti konusunda duyarlı olmaları, veteriner hekimin ise kızgınlığı tespit etmeden tohumlama yapmaması gerekir.
Kızgınlıkta hormon dengesizliklerine bağlı olarak da düzensizliler görülebilir. Kızgınlıkta görülen düzensizlikler döl verimini dolayısıyla suni tohumlamanın başarısını olumsuz yönde etkiler. Kızgınlık çeşitli nedenlere bağlı olarak ya uzun ya kusa sürer. Ayrıca ovulasyon da gecikebilir. Bu durumda inek kızgınlık bitiminden hemen sonra değil de daha sonra yumurtlar. Tohumlamada kızgınlık siklusu içerisinde gerçekleşirse spermatozoonlar genital kanalda ovum ile karşılaşmadan ölürler ve döllenme dolayısıyla gebelik oluşmaz. Bunu önlemenin yolu tohumlamayı yapan veteriner hekim tarafından yapılacak sistemli bir muayene ve arkasından hormon tedavisidir. Kimi boğaların spermalarına karşı kimi ineklerde antikorlar oluşur. Spermada ve inekte hiçbir sorunun olmadığı halde tohumlanıp da gebe kalmayan ineklerde bu konu akla gelir.
Suni tohumlamanın başarısında tekniğin büyük önemi vardır. Dünyanın her yerinde rektovaginal teknik uygulanmaktadır. Bu yöntemin en önemli yararı, genital organların elle muayenesini olanaklı kılmasıdır. Veteriner hekim bu yolla genital sağlığı yerinde olan ve gebe olmayan inekleri tohumlar. Ayrıca pistole dışında bir alet kullanıldığından mikrop bulaştırma olasılığı zayıftır.
Döl verimini etkileyen faktörler sonuç olarak denilebilir ki, kısırlık ineklerin en önemli sorunudur. Çünkü kısır inek yavru, yavru vermeyen inek süt vermez. Yavru ve süt vermeyen bir inek boşuna yem yer, fiziki alan işgal eder, ilaç tüketir, yetiştiriciye büyük zarar verir. (Performans Dergisi, Kasım-Aralık 1999, Sayı:18)