Çiftlik hayvanlarında kansızlık (anemi) başlıca 3 temel sorunla ilişkilidir. Kan kaybı, alyuvarların (eritrosit) yıkımlanması, kemik iliğinin çalışmaması.
Bu 3 temel sorunun arkasında neler olduğuna bakalım;
Kan kaybı bir kanama şeklinde olacağı gibi, kanın dışkıya ve idrara karışarak vücudu terk etmesi şeklinde de olabilir. Özellikle kandaki eritrositlerin ve eritrositler içerisindeki hemoglobinin idrara karışarak atılması çiftlik hayvanlarında çokça karşılaştığımız anemi sebeplerindendir.
Çiftlik hayvanlarında kansızlık (anemi) mukozaların solgun bir renk almasıyla anlaşılır. Gözden veya vulvadan bakarak anlamak kolaydır. Tabii ki kesin teşhis kan sayımı ile konulur. Ancak mukozaların solgunluğu büyük oranda kansızlık hakkında bilgi verir.
Anemi (kansızlık) başka belirtilerle de birlikte karşımıza çıkar. Örneğin; sarılık, kanlı dışkı, kanlı idrar ya da iştahsızlık anemiye eşlik eden diğer belirtilerdir. Bu belirtiler “ayırıcı tanı” yönünden göz önüne alınmalıdır.
Ayrıca aneminin devamı niteliğinde olup aneminin sebep olduğu başka sorunlar da söz konusudur. Örneğin; düşük süt verimi, pik döneminde uzun süre kalamama, pike çıkamama, durgunluk, halsizlik.
Bu genel bilgiler ışığında anemiye yol açabilecek hastalıkları gözden geçirelim;
Parazitler, Haemonchus contortus, Ostertagia ostertagi, fasciola (kelebek), Kum kelebeği (distomatosis) gibi iç parazitler. Fasciolasis (kelebek) hastalığı ileri derecede aneminin yanısıra çene altında şişlik (ödem) ile kendini belli eder. Kum kelebeği var ise aşırı zayıflama belirgin biçimde göze çarpar.
Dış parazitler, özellikle keneler 2 yönlü sorun oluştururlar. Birincisi kan emmeleri, ikinci olarak da kan emerken hastalık bulaştırmaları. Kenelerin kan emmeleri sonuçta anemi ile ilişkili problemleri beraberinde getirir. Bir kene kendi ağırlığının 200-300 katı kan emebilir. Diğer yandan keneler kan parazitlerini bulaştırırlar. Anaplasmosis, theileriosis (zehirli sıtma), babesiosis (ağrıma, kırçan, sıtma, piroplazmoz) anemiye yol açan hastalıklardır. Her bir kan paraziti hastalığı ayrıca kendine özel belirtilerle görülür. Sarılık, kan işeme, bazen kanlı ishal anemiye eşlik eden belirtilerdir. Aneminin kan işeme ve sarılık ile birlikte seyrettiği hastalıklardan biri de Leptospiroz’dur.
Kan kaybı kanama şeklinde (hemoraji) olarak da karşımıza çıkabilir. Bir operatif müdahale veya iç organlarda yırtılma, tümörlerin kanaması gibi sebepler ani kanama, kansızlık ve şoka sebep olabilir. Buzağılarda ise göbek kordonundaki kanamalar sorun oluşturabilir.
Çoğunlukla ise kan kaybı eritrositlerin parçalanarak hemoglobinin hücre dışına çıkması şeklindedir.
Kan parazitlerinin yol açtığı hastalıklardan farklı olarak hipofosfatemi (puerperal hemoglobinüri = lohusa ineklerin hemoglobinürisi) ile Klostridyum haemolitikum tarafından oluşturulan basiller ikterohemoglobinüri hastalıklarını örnek olarak sayabiliriz.
Koyunlarda, özellikle bağ aralarında otlayan ve bakır sülfat ile kronik olarak zehirlenen koyunlarda kan işeme (hemoglobinüri) görülür, kansızlığa yol açar.
Hematüri yani eritrositlerin doğrudan doğruya idrara karışması da anemiye yol açar. Örneğin; eğrelti otunun sebep olduğu enzootik hematuri. Böbrek ve idrar yolu yangıları ya da taşları da hematuriye ve dolayısıyla anemiye yol açabilir.
Yavrularda ve erginlerde abomasum (şirden) ülserleri kan kaybı ile anemiye sebep olur. Tüy çekme ile kombine olarak koyunlarda tüy yumakları (bezoar ve trichobezoar) oluşursa bulundukları yerde ülserleşme ve kanamalara yol açarlar.
Besleme noksanlıkları anemi sebebidir. B12 vitamini ve kobalt eksiklikleri başta olmak üzere, demir, bakır, selenyum eksiklikleri ile proteinden noksan besleme kansızlık sebebidir. Aminoasitlerin eksiklikleri kansızlıkla kendini gösterir.
Koyun ve keçilerde kobalt eksikliği B12 vitamini eksikliği ile birlikte beyaz karaciğer hastalığına (hepatik lipodistrofi, hepatik lipidosis) ve kansızlığa neden olur.
İzminerallerin eksik alınması veya emilimindeki engeller, örneğin Fe (demir) ve Co (kobalt) eksikliğiyle kendini gösterir. Bu izminerallerin noksanlığı başlıca anemi sebeplerindendir.
Düvelerde çayırda ya da barınakta diğer ineklerle rekabet edememe sebebiyle besleme eksiklikleri ve anemi oluşabilir.
Hayvanların beslendikleri çayırlarda yeterli besin maddelerinin olmaması, buzağıların ishallerinin uzun sürmesi ya da yavrularda koksidiyoz (Eimeria enfeksiyonları) anemi sebebidir.
Anne adaylarının kuru dönemde eksik beslenmeleri ve ikizlik buzağıların düşük hemoglobin ile doğmalarına yol açar.
Ferritin (demir depolayan protein) eksikliği anemi sebebinden biridir.
Kalitesiz kaba yemler anemiye yol açabilir.
Çiftlik Hayvanlarında Kansızlık Koruyucu Hekimlik
Risk faktörlerinin giderilmesi ya da baştan önlenmesi şarttır. İç ve dış parazitlerle mücadele, buzağılara Fe (demir) ve aminoasit takviyeleri faydalı olur.
Leptospiroz, Klostridyum haemolyticum ve theileriosis ile ilgili aşılamalar ihmal edilmemelidir.
Tedavi tamamen asıl hastalığın tedavisi ile ilgilidir. Kan yapıcı olarak demir, kobalt, B12 vitamini, bakır (Cu) takviyeleri yapılır.
Hayvanlarda görülen büyümenin gerilemesi, iştahsızlık, sık sık hasta olma, enfeksiyonlara karşı dayanıksızlık, zayıflama, halsizlik, durgunluk gibi durumlarda kansızlık (anemi) olup olmadığı yönünde muayene ve laboratuvar tetkikleri yapılmalıdır.