Bukalemunlar; Chamaeleonidae familyasına bağlı kertenkelelerdir ancak, bir çok yönden öbür kertenkelelerden farklılıkları bulunduğundan, bazı bilim adamları kertenkeleleri Rhiptoglossa alttakımına dahil ederler. Bukalemunları diğer kertenkelelerden ayıran en önemli özelliği, ayakları, dili, gözleri, alışılmadık biçimleri ve renk değiştirme özelliğidir.
Bukalemunlar 4 cinste toplanır, bunlardan da yaklaşık 90 kadar tür çıkar. Bukalemun türlerinin bütün üyeleri, eski Dünya’da (Yarısından çoğu Madagaskar adasında, geri kalanlarsa Büyük Sahra Çölü’nün güneyinde) yaşarlar. Chamaeleo chamaeleon türü ise Akdenizin İspanya ile Suriye arasındaki bölümünde yaşar.
Bukalemunların büyük çoğunluğu Chamaeleo cinsinde toplanır. Bunlar ağaçlık ve makilik alanlarda yaşarlar. Brookesia cinsine girenler, yer altında yada kayalıkların arasında yaşarlar. Leandria ve Evoluticauda cinslerin ise kuyrukları Chamaeleo cinsindeki gibi kavrayıcı değildir.
Bukalemunlar uzunlukları 8-60 cm. arasında değişse de genelde uzunlukları 30 cm kadardır. Çok yavaş yürürler bir dal üzerinde dakikada en fazla 12 adım atabilirler. Dilleri boylarının yaklaşık 1-1.5 katı uzunluğundadır. Ayakları ve kuyrukları ise dalları kavrayacak şekilde gelişmiştir.
Bukalemunu ilginç kılan tek özellik, kendi rengi üzerindeki şaşırtıcı hakimiyetidir. Çevresinde her yöne bakabilen gözleri ve ucu yapışkanlı uzun diliyle aynı zamanda usta bir avcı olması. Tek başına diğerinden bağımsız hareket edebilen gözleri, konik bir kas yapısının içinde ve böylece 180 derecelik bir açıyla öne, arkaya ya da tam aşağıya bakacak şekilde dönebiliyor. Bukalemunlar böylece bir gözünü çevredeki böceklerden ayırmazken, diğeriyle de çevreden gelebilecek tehlikeleri kolluyor. Süper optik gözlerle avının yerini milimetrik bir hassasiyetle saptadıktan sonra yavaşça yaklaşıyor. Bunun sonrasında, böyle yavaş davranan bir canlıdan beklenmeyen bir hareket devreye giriyor. Uzun esnek dilini ani bir hareketle dışarı fırlatıyor, ucundaki yapışkan bölüme yapışan böcek ne olduğunu anlayamadan bukalemunun midesine iniyor.
Derilerinin rengini sarı, yeşilin çeşitli tonları, kiremit kırmızısı, kestane rengi ve siyaha çevirebilirler hatta bunlar üzerinde görünmemesini sağlayacak benekler veya çizgiler oluşturabilirler.
Bukalemunlar Ailesinden Chamaeleo chamaeleon Özellikleri
Bütün bukalemunlar da olduğu gibi Chamaeleo chamaeleon ‘un da vücudu yanlardan basıktır. Parmaklar ikisi bir arada üçü bir arada bitişmiştir ve kavrayıcı bir kıskaç şeklindedir. Gövdenin üst ve orta kısmında daha büyük pulların meydana getirdiği uzunlamasına bir sırt çıkıntısı vardır. Vücudun alt tarafında çeneden kuyruğa doğru uzanan ve biraz daha iri pullardan oluşmuş açık renkli bir çizgi vardır.
Renk ve deseni sabit değildir, duruma göre, yeşil, gri, kahverengi, siyah ve bunların çeşitli tonlarına değişebilir. Bukalemunlar, derisinin altındaki kırmızı ve sarı renk taşıyıcılarını, mavi ve beyaz yansıtıcı tabakayı ve en önemlisi de rengini koyulaştıran “kramotofor” hücrelerini büyük bir ustalıkla kullanabilir.
Zemin rengi üzerinde, koyu veya açık renkte şerit veya lekeler bulunur. Karın altında çeneden anüse kadar uzanan sarımsı çizgi çoğunlukla renk değiştirmez. Erginlerin boyu 24-30cm arasındadır.
Tüm Bukalemunlar Ailesinin Genel Özellikleri
Yaşam süreleri erkeklerde 7-10, dişilerde 4-6 yıldır. Bukalemunlar yalnız yaşayan hayvanlardır. Yanlarına başka bir bukalemun konulduğunda strese girip iştahsız hale gelirler. Bukalemunlar ürkek ve yavaş hareket eden canlılardır. Korkutulduklarında tıslar ve renk değiştirirler. Tutulduklarında strese girip hastalanabilirler. Ele alınmak istendiğinde sırt, boyun ya da kuyruğundan tutulmamalıdır. Bukalemunun kendiliğinden ele tırmanmasına izin verilmelidir.
Bukalemunlar ağaçlarda yaşarlar. Kavrayıcı ayakları ve kuyruğu ile dallar üzerinde rahatlıkla hareket edebilirler. Avlanmak için dalda sakin olarak durur, yakın bir mesafede bir böcek görürlerse, dilini birden dışarı fırlatarak avını yakalarlar.
Dişi bir seferde 20 kadar yumurtayı toprağa kazdığı bir çukura bırakır. Elipsoid şeklindeki yumurtaların boyu 18-20 mm kadardır. Türkiye’de Akdeniz bölgesi ve Ege bölgesinin sıcak ve ağaçlık biotoplarında bulunur.
Bukalemunlar geceleri kamufle olmadan uyuyor. Işığın bulunmadığı ve sıcaklığın düşük olduğu ortamlarda derisi, açık renge dönüşüyor. Sabah olduğunda ise olabildiğince çabuk ısınmaya çalışıyor. Fazla sıcaklık depolamak üzere, mümkün olduğunca koyu bir renge bürünüyor ve vücut yüzeyini genişletebilmek için de akciğerlerini havayla dolduruyor. Vücudu doğru sıcaklığa ulaştığında, avlanma yeteneğine kavuşabiliyor. Savanlarda ve çöllerde sıcaklık 30 santigrat derecenin üstüne çıktığında, bundan bukalemunlar da rahatsız oluyor ve renklerini açarak, neredeyse beyaza dönüşüyorlar. Biraz daha serinleyebilmek için ağızlarını açıyor ve köpekler gibi nefes alıp veriyorlar.