Bazı Davranış Bozuklukları ve Tedavisinde Kullanılan İlaçlar olarak 4 başlık altında incelenmektedir. Bunlar Anksiyete ve Korku, Cinsiyetle ilgili Davranış Bozuklukları, Hiperaktivite ve Yaşlılık ve Algılama Bozuklukları’dır.
Anksiyete ve Korku
Bu endikasyonda benzodiazepinler, fenotiyazinler, SSRİ, TSA, beta blokörler ve buspiron kullanılabilirse de daha çok benzodiazepinler ve buspiron tercih edilmektedir.
Benzodiazepinler
GABA agonisti olarak da tanımlanan bu ilaç grubu düşük dozda sedatif, orta dozda anksiyolitik ve yüksek dozda ise hipnotik (uyutucu) etki gösterir. Diazepam, klonazepam, alprazolam, oksazepam, lorazepam gibi türevleri klinikte kullanılmaktadır. Etki mekanizması ve noktası tam olarak bilinmemekle birlikte, inhibitör nörotransmiter bir madde olan ve klor kanalları ile kenetli GABA ilişkili olduğuna inanılmaktadır. Anksiyolitik ve paradoksal etkisi olan MSS’i uyarımının önceden baskılanmış cevapların tekrar etkin hale gelmesi (disinhibisyon) ile ilişkili olabileceği ileri sürülmektedir. Ayrıca ataksiye, kas gevşemesine (özellikle kedilerde), öğrenme ve hafızanın bozulmasına ve konvulziyon eşiğinin yükselmesine neden olur. Kedi ve köpeklerin korku ile ilgili klinik olgularının, anksiyete, eliminasyon ve uyku bozukluklarının tedavisinde kullanılmaktadır. Bu ilaçlar korku ve paniğe neden olan olaylardan bir saat önce uygulanmalıdır.
Özellikle kedilerde iştah artırıcı olarak da kullanılabilir. Epilepsi ve saldırganlık durumlarında kullanılmamalıdır. Uzun süre kullanıldığında nötropeni, karaciğer bozuklukları, sarılık, anoreksi, letarji ve hipotermiye neden olabilir.
Buspiron
Selektif anksiyolitik bir ilaçtır ve orta beyin düzenleyicisi olarak nitelendirilir. Diazepama eşdeğer anksiyolitik güce sahiptir ve benzodiazepinlerden farklı olarak kas gevşetici, antikonvulzan ve psikomotor fonksiyonları bozucu etkileri yoktur, fakat zayıf sedatif etkisi vardır. Serotoninin parsiyal agonisti ve ayrıca zayıf dopamin antigonisti olduğu belirtilen buspironun kesin etki mekanizması bilinmemekle birlikte beyinde çeşitli nörotransmiter maddelerle etkileşime girdiği kabul edilmektedir. Korku ve anksiyetenin tedavisinde kullanılmaktadır. Ancak bu etkilerinin doza bağlı olduğu belirtilmektedir.
Kedilerde gözlenen idrarla işaretleme gibi eliminasyon bozukluklarında da faydalı olduğu ifade edilmektedir. Kedi ve köpeklerin sterotipik davranış bozukluklarında değişken klinik etkinliğe sahiptir. Özellikle kedilerde diğer hayvanlara karşı saldırganlıkta artış, kızgınlık, sahibini etkileme hareketlerine ve taşikardiye neden olabilir. Bilinen kontrendikasyonu ve ciddi ilaç etkileşimi bildirilmemektedir.
Beta-blokörler
Korkunun noradrenalin salıverilmesine yol açması, bu grup ilaçların korku ve anksiyete gibi bozuklukların tedavisinde yararlı olabileceği fikrini doğurmuştur. Beşeri hekimlikte propranolol gibi non-spesifik blokörler kendini yaralama davranışı, iletişim bozukluğu, demans, beyin hastalıkları/yaralanmaları, otizm ve şizofrenin tedavisinde kullanılmaktadır.
Bu grup ilaçlar hem merkezi ve hem de periferik etkileri (titreme, taşikardi, terleme, sık solunumu düzeltme) ile belirtilen endikasyonda yararlı olmaktadır. Propranolun kedi ve köpeklerin saldırganlığında yararlı olmadığı belirtilmekte, ancak korkuya dayalı saldırganlıkta yararlı olduğu ifade edilmektedir. Bu ilaçlar presinaptik otoreseptörleri bloke ederek monoaminlerin salıverilmesinin başlangıçtaki azalmasını önleyerek ve 5-HT1A reseptörünü uyararak serotoninin sinirsel iletimini artırarak TSA ve SSRİ’nin etkisini potansiyalize ederler. Anksiyete ve korku olgularında TSA ve SSRİ ile kombine ve korkuya dayalı saldırganlığın tedavisinde ise tek başına kullanılabilirler.
Cinsiyetle ilgili Davranış Bozuklukları
Bu endikasyonda benzodiazepinler, buspiron ve progestinler kullanılabilirse de özellikle buspiron daha etkili ve güvenli bulunmaktadır. İlgili bozuklukların tedavisinde kastrasyon işlemi de önerilmekte ancak, kastrasyondan sonra köpeklerde 15 kedilerde ise 5 hafta süre ile bozuklukların çoğu hayvanlarda (%50-80) devam ettiği belirtilmektedir.
Progestinler
Megestrol asetat ve medroksipregesteron asetat kullanılır. Yan etkilerinin fazlalığından dolayı daha çok kısa süreli tedavilerde tercih edilebilir. Dişi kedilerde anksiyolitiklerden daha az ise erkek kedilerde ise anksiyolitikler kadar etkili olduğu belirtilmektedir. Daha önceleri progestinlerin sinirsel etki mekanizmasının, sitosilik reseptörlere bağlanarak 5 alfa redüktaz enzimini (testosteronu etkin metabolitine dönüştürür) bloke ederek erkek hayvan davranışını etkilediği düşünülürdü. Son yıllardaki araştırmalar ise membran akışkanlığını etkileyerek, transkripsiyon faktörlerinin DNA’ya bağlanmasını değiştirerek, GABA A reseptörlerini etkileyerek benzodiazepinlere benzer etki oluşturduğu ve glutamatın salıverilmesini inbibe ettiği ortaya konmuştur. Diabetin ortaya çıkışını hızlandırma, glukoza tolerans oluşturma, meme bezi hiperplazisi ve benign tümörüne, iştah artışı, aplastik anemi ve adreno kortikal baskılanmaya neden olur.
Hiperaktivite
Amfetamin ve metilfenidat gibi stimulan ilaçlar hiperaktivite ve saldırganlık gibi durumlarda zıt yönde (sakinleştirici) etki gösterir. Metilfenidat insanlarda dikkat eksikliği ve dikkat eksikliği/ hiperaktivite bozukluklarının tedavisinde kullanılmaktadır. Bu ilacın hiperaktif köpeklerde de sakinleştirici etki gösterdiği bildirilmektedir. Metilfenidatın etki mekanizmasının konsantrasyondan sorumlu beyin bölgesinde dopamin ve dikkat ve uyanıklığın sürdürüldüğü retiküler aktive edici sistemde ise noradrenalin salıverilmesini artırdığına inanılır.
Bu ilaç narkolepsi tedavisinde kullanılabilir. Aşırı uyarımlı ve hiperaktif köpeklerin tedavisinde de kullanılabilir. Sinirlilik, uykusuzluk, iştah azalması ve gelişmenin baskılanması ortaya çıkabilir. MAO inhibitörü verilenlerde ve kardiyovasküler hastalıklı hayvanlarda dikkatli kullanılmalıdır. Belirtilen kasyonda köpeklerde selejilin, sertralin ve fluvoksaminin de yararlı olduğu bildirilmektedir.
Yaşlılık ve Algılama Bozuklukları
Algılama bozukluğu teşhisi için köpekler aşağıda belirtilen klinik bulgu ve gözlemler yönünden değerlendirilir. Ayrıca bu belirtilerin varlığı, sıklığı ve şiddeti prognoz yönünden önemlidir.
Bu klinik belirtiler; ev eğitimi kaybı, artan susuzluk, azalan aktivite, aşırı solunum, çevre ile uyum kaybı, aile ile azalan ilişki, aileyi tanıma yetersizliği, azalan işitme, gün boyu uyuma, değişen iştah ve vücut ağırlığı, merdiven çıkma zorluğu ve artan vücut sertliğidir.
Bu tür hastalıklarda konsantrasyonu azalan nörotransmiterler (noradreanlin, serotonin, dopamin ve özellikle asetilkolin) hafıza, davranış ve ruh hali gibi beyin fonksiyonları ile ilişkilidir. Tedavide bu maddelerin konsantrasyonunu artırıcı, parçalanmalarını azaltıcı, salıverilmelerini düzenleyici, sinir uyarımından sonra geri alınımını azaltıcı ve agonist replasmanını sağlayıcı ilaçlar kullanılır.
Köpeklerde kolinerjik ilaçların belirtilen endikasyonda kullanımı ile ilgili bilgi yoktur. Alfa adrenolitik ve serabral vazodilatator etkili nisergolin (nicergoline) yaşlı köpeklerde yararlı bulunmuştur. Bu ilaç beşeri hekimlikte belirtilen endikasyonda yardımcı ilaç olarak kullanılır. Selektif ve irreversible MAO B inhibitörü L-deprenil (selejilin) belirtilen endikasyonda köpeklerde faydalı bulunmuştur. Etkisini nörotransmiter maddelerin (özellikle dopamin) miktarındaki azalmayı önleyerek, kateşolaminlerin aktivitesini artırarak ve sinir dejenerasyonunun ilerlemesini yavaşlatarak gösterdiğine inanılır. Ayrıca köpeklerin Cushing hastalığında da yararlıdır. Selegilinin köpeklerde ciddi bir yan etkisi bildirilmemektedir. Tedavide özellikle sabah kullanımı tavsiye edilmektedir. Genellikle ilk iki haftada iyileşme gözlenir. İlk bir ayda iyileşme gözlenmez ise doz artırılır. Bir ay sonra tekrar değerlendirilir ve yine bir iyileşme gözlenmez ise başka bir hastalığın da olup olmadığı yönünden değerlendirmenin yapılması önerilmektedir.
Kaynakça: Veteriner İlaç (Ceva), Editör Prof. Dr. Enver Yazar, İstanbul 2009, Nobel, 249-252.